Strziga: Porōwnanie wersyji

Ze Wikipedia
Usunięta treść Dodana treść
Timpul (dyskusyjŏ | wkłŏd)
Nie podano opisu zmian
Timpul (dyskusyjŏ | wkłŏd)
mNie podano opisu zmian
Linijŏ 7: Linijŏ 7:
== Pochodzyńy powjarki ==
== Pochodzyńy powjarki ==
[[Grafika:Burne-Jones-le-Vampire.jpg|thumb|right|200px|Dowńij wjeřůno, co střigi cyckajům umarlokůw]]
[[Grafika:Burne-Jones-le-Vampire.jpg|thumb|right|200px|Dowńij wjeřůno, co střigi cyckajům umarlokůw]]
Dowńij wjeřůuo śe, iže ńykedy umarlok cycko abo zjodo we [[trůua|trůle]] śmjertelńica a bez to sprowodzo [[śmjyrć]] na familijo a sůmśadůw uod ńigo. Ta přiwjarka śe nojčyńśći šyřůua we časach srogich zarazůw, kedy jydyn pů drůgim umjyrou, ńykej i couke [[wjeś|wśe]], a [[čowjek|ludźe]] ńy wjedźeli půjakymu. Ńykej tyž můg taki umarlok wylazować ze grobu i strošać, šterować a nynkać ludźi pů [[noc]]ach, larmo robić a joduo wyžyrać. Jak wloz kaj na jako [[wježa]], to kaj by ńy wejřou, nauokouo wšyndy umjyrali ludźe. We [[Dolny Ślůnsk|Dolnym Ślůnsku]] to śe na takigo padauo ''Nachzehrer'' abo ''Wiedergänger'', a we [[Gůrny Ślůnsk|Gůrnym]] – ''střiga'', jeli to bůua [[baba]], abo ''střigůń'', jeli to bůu [[chop]]. Padauo śe tyž, co dobře je ukraść střidze śmjertelńica uod ńij abo śe legnůńć we [[trůua|trůle]] uod nij, bo śe wtynčos ńy můgua do grobu wrůćić a couko moc traćůua, nale to bůuo fest a fest ńybezpječne a mauo bůuo takich, kere śe na to powožyli. W přećiwjyństwje do [[upjůr|upjorůw]], ukůnšyńy střigi ńy muśi uoznačać [[śmjyrć]]i uofjary ańi tyž zamjyńyńo śe tyjže w střiga. Bez jaki čas můgům śe uůne tyž zadowalać krwjům [[zwjyřynta|zwjyřyncům]]<ref>[http://izomag.republika.pl/ ''Bestyjoryjuš suowjański dostympny na zajće izomag.republika.pl]</ref>.
Dowńij wjeřůuo śe, iže ńykedy umarlok cycko abo zjodo we [[trůua|trůle]] śmjertelńica a bez to sprowodzo [[śmjyrć]] na familijo a sůmśadůw uod ńigo. Ta přiwjarka śe nojčyńśći šyřůua we časach srogich zarazůw, kedy jydyn pů drůgim umjyrou, ńykej i couke [[wjeś|wśe]], a [[čowjek|ludźe]] ńy wjedźeli půjakymu. Ńykej tyž můg taki umarlok wylazować ze grobu i strošać, šterować a nynkać ludźi pů [[noc]]ach, larmo robić a joduo wyžyrać. Jak wloz kaj na jako [[wježa]], to kaj by ńy wezdřou, nauokouo wšyndy umjyrali ludźe. We [[Dolny Ślůnsk|Dolnym Ślůnsku]] to śe na takigo padauo ''Nachzehrer'' abo ''Wiedergänger'', a we [[Gůrny Ślůnsk|Gůrnym]] – ''střiga'', jeli to bůua [[baba]], abo ''střigůń'', jeli to bůu [[chop]]. Padauo śe tyž, co dobře je ukraść střidze śmjertelńica uod ńij abo śe legnůńć we [[trůua|trůle]] uod nij, bo śe wtynčos ńy můgua do grobu wrůćić a couko moc traćůua, nale to bůuo fest a fest ńybezpječne a mauo bůuo takich, kere śe na to powožyli. W přećiwjyństwje do [[upjůr|upjorůw]], ukůnšyńy střigi ńy muśi uoznačać [[śmjyrć]]i uofjary ańi tyž zamjyńyńo śe tyjže w střiga. Bez jaki čas můgům śe uůne tyž zadowalać krwjům [[zwjyřynta|zwjyřyncům]]<ref>[http://izomag.republika.pl/ ''Bestyjoryjuš suowjański dostympny na zajće izomag.republika.pl]</ref>.


== Historyjo ==
== Historyjo ==

Wersyjŏ ze dnia 20:15, 8 siy 2008

Wyuobražeńy wampjyřa, stwora fest podanygo na střiga

Střiga (s uaćiny striga bez grecke στρίζ, στρίγζ, στριγγός)[1], lebo mynski uodpowjydńik střigůń je to dymůn s wjeřyń prasuowjańskych, uobecny tyž w kultuře, bojkach a uosprowkach wywodzůncych śe s rygjůnu Ślůnska. Coby tako střiga ńy můgua ludźům škůdźić, třa jům bůuo wykopać a přebić ji syrce dymbowym koukym (we Ślůnsku, bo kaj ińdźi padauo śe, co nojlepšy je uośinowy), abo ji uobeřnůńć gowa a wsadźić ji jům mjyndzy nogi. Jak juž kogo za žyćo mjeli we podejzdřyńu, co po śmjyrći može śe uostać střigům, to go chowali gymbům na důu a wkuodali mu do gymby kamjyń.

Wyglůnd zewnyntřny

Padauo śe, co tako střiga juž za žyćo mjouo dwa syrca, dwje duše i dwje raje zymbůw, nale drůgo ńy je zwykle dobře widočno, přinojmyńi na pjyršy řut uoka. Bestož mjanuje śe je tyž dwudušńicůma lebo dwudušńikůma. Pů śmjyrći ino jydno duša uopuščoua ćouo, a ta drůgo uostowoua w ńim, skuli čygo žůua uůna dali we grobje, we kerym ja pochowali. Střigi wyuobrožano śe tyž kej uojle.

Pochodzyńy powjarki

Dowńij wjeřůno, co střigi cyckajům umarlokůw

Dowńij wjeřůuo śe, iže ńykedy umarlok cycko abo zjodo we trůle śmjertelńica a bez to sprowodzo śmjyrć na familijo a sůmśadůw uod ńigo. Ta přiwjarka śe nojčyńśći šyřůua we časach srogich zarazůw, kedy jydyn pů drůgim umjyrou, ńykej i couke wśe, a ludźe ńy wjedźeli půjakymu. Ńykej tyž můg taki umarlok wylazować ze grobu i strošać, šterować a nynkać ludźi pů nocach, larmo robić a joduo wyžyrać. Jak wloz kaj na jako wježa, to kaj by ńy wezdřou, nauokouo wšyndy umjyrali ludźe. We Dolnym Ślůnsku to śe na takigo padauo Nachzehrer abo Wiedergänger, a we Gůrnymstřiga, jeli to bůua baba, abo střigůń, jeli to bůu chop. Padauo śe tyž, co dobře je ukraść střidze śmjertelńica uod ńij abo śe legnůńć we trůle uod nij, bo śe wtynčos ńy můgua do grobu wrůćić a couko moc traćůua, nale to bůuo fest a fest ńybezpječne a mauo bůuo takich, kere śe na to powožyli. W přećiwjyństwje do upjorůw, ukůnšyńy střigi ńy muśi uoznačać śmjyrći uofjary ańi tyž zamjyńyńo śe tyjže w střiga. Bez jaki čas můgům śe uůne tyž zadowalać krwjům zwjyřyncům[2].

Historyjo

Uo střigach ze Ślůnska stoji juž we hańšrifće ze XV wjeku, kery mo titel Contra incubum, alias latalecaem[3]. Uo takich, kere we trůle cyckajům abo zjodajům śmjertelńica, pelcjakla (to bůu prawje taki jedyn uowčoř) abo gryzům swoje palcyska, we XVI wjeku škryflali Martin Böhm[4] a Joachim Curaeus[5]. Dwa znane připadki střigůńůw – šewjeca-samobůjce ze Breslau a Johannesa Cuntiusa ze Bennisch (Horní Benešov wele Krnova) – uopisou tyž lykoř ze Breslau, Martin Weinrich, we wstympje do kśůnžki Giovanniego Francesco Pico della Mirandoli, kero wydou we roku 1612 we Strassburgu[6].

Józef Lompa bůu jydnym s tych, keři zebrali kupa uosprowek a podań uo střigach

Podwjela śe we coukij Ojropje ńy zrobjůuo guośno uo syrbskich wapjyřach, we kśůnžce Sympathetisch- und Antipathetischer Misch Masch ze roku 1715[7] stouo juž uo střigach ze kole Tarnowskich Gůr. Pisouo tam, jak te střigi wyglůndajům, jako mogům ludźi ukřiwdźić i jako to śe před ńymi idźe uobrůńić. Bůuo tyž tam uopisane, co groźi takymu, co střidze śmjertelńica powožy śe ukraść. Potym te nojguośńyjše to juž bůuy ino te syrbske wampjyře.

Tych serbskich wampjyřůw badauo we roku 1732 třech austrijockich lykořy, kere suůžyli při wojsku – Flückinger, Siegele i Baumgarten. Couko historyjo ze serbskij wśi Medwegja uopisali te lykoře we raporće Visum et repertum[8]. Raport tyn narobjůu kupa larma we coukij Ojropje a dyskusyjo uo wampjyřach ćůngua śe aže po lata 60. XVIII wjeku. Ńykere ze dyškutantůw, lo přikuadu Augustin Calmet[9] spominali tyž při přiležytośći uo ślůnskich střigach. A we Ślůnsku tyž śe uo tych syrbskich wampjyřach škryflouo. Juž we tym samym 1732 roku pisou uo ńich legńicki lykoř Pohl[10], a potym Christian Stieff we Ślůnskim labiryńće historyčnym[11], kaj spůmńou i uo tych střigůńach, uo kerych pisou přůdźi Weinrich.

Potym śe za tyn tymat wźyńi literaty, a skuli tego, co do růmanůw ńijak ńy pasowou bjydny chop ze wśi, zrobjyli wampjyřami grofůw i princůw.

We wjeku XIX mocka gyšichtůw uo střigach pozbjyrou Józef Lompa[12], a ńyskořij pokozauo śe uůnych ńymauo we zborńiku Richarda Kühnaua[13] a tyž we Zarańu Ślůnskim.

Tradycyjo střig we Ślůnsku

W ślůnskij tradycyji folklorystyčnyj znůne sům uosprowki uo střidze, kero do śe uodpyńdźić, bez tři dńi gynau dajůnc pozůr na jeji trůua. Krům tygo, co wůntek tyn překazywano we wjelu uodmjanach a warjacyjach, nojčyńśći uůnčy śe ze střigům, kero pochodźiua s krůlewskigo lebo kśůnžyncygo rodu.

Na koždym zakůntku downyj Polski we XVIII wjeku tradycyjo střigi wygasuo lebo přejšua we jakego upjora a wampjyřa, nale na Gůrnym Ślůnsku ńy přijůny śe nowe mjana. Dali uostawoua sam střiga kej persońifikacyjo epidymije – pochodzeńy uobrozu střigi ńykeři wjůnžům s tym, co w čośe zarazy ludźi gřebano wartko a přitrefiuo śe tyž, co půgřebano kogoś, kto ješče žůu, nale bůu guymboko uomdlouy. Tedy śe uůńi průbowali wygřebać, a jejich ćoua uodnajdywano ńynaturalńy powykryncone, s pošarpanym uoblečyńym a krwjům na wargach. Ludźe godali, co je to tedy střiga a muśeli uodprowić drůgi půgřeb.[14]

Bajšpil uosprowek uo střigach

Podane půńižyj fragmynty uostouy wźynte ze Zarańo Ślůnskigo (cajtůnga ćešyńskigo) s 1932 roku.[15]:

Jest już dužo lat tymu i u Kuřikůw urodźiuo śe dźecko, a čy bez leńistwo abo bez co jinnego, dali mu jino jedno mjano; ale že to dźecko byuo tako pječka, chnet umaruo. Za pora dńůw zawše uo půunocy cośik jeno třasko po gorkach, abo se chodźi i mroučy. Zaroz wjedźeli u Kuřika, že to muśi być zapewne ten uobmjerzuy střigůń. Žoden jednak ńe chćou śe z ńim zeńść. A un se zatem dali gospodařyu po chaupje.

Roz śe Kuřikům jauůwka kaśik zapodźaua – šukajům, ale ńe znodli. Na drugo noc střygůń zaś přyšeu i gazda ujřeli, že majstruje cośik kole bečki, ale śe boli wyjść i na rano prendko jidům zobačyć, co w tej bečce jest. A tu uńi skuadajům rence i padajům: No lobośći na śwjeće nadyć naša jauůwka jest wrazůno do bečki. Juž se ńe wjedźeli rady jak tego uobmjerzuego střygůńa śe pozbyć.

Roz přyšou do Kuřika jeden chuop i dali rozpowjadajům mu, co jim ten střygůń robi. A chuop pado: - Na dyć dejćež mi ta co, a jo wům go chnet wykuře z chaupy.

Staro Kuřička daua mu kůnsek špyrki, troche tež kapusty, a stary Kuřik dou mu tabaki do fajfki. Jak było juž ćima, chuop pošeu na kirchůf i čako. Uo půunocy wyuaźi z grobu střygůń, uostawiu se śmjertelńice na grobje i jidźe. Naroz chuop fuk i uaps za śmjertelńice i ućeko na zwůnńice, ale střygůń zobocyu i dali za ńim. Chuop już se ńe wjedźou rady, co ze sobů zrobić, wypjůn śe na zwůny, ale střygůń za ńim. W uostatńej chwili přypůmńou se, že třeba zazwůńić i wtependy do roboty. Začůn zwůńić i střygůń spod.

Na rano na spodku znodli jeno kůšček suůmy na spodku. Uod tego dńa już ńigdy ńe przyšeu střygůń do Kuřika.


Ćekawostki

Biblijografijo

  • Dorota Simonides, Śląski horror: o diabłach, utopcach i innych strachach, Katowice 1984.
  • Jan Piotr Dekowski, Strzygi i topieluchy. Opowieści sieradzkie, Waršawa 1987

Przipisy

  1. Jan Piotr Dekowski, Strzygi i topieluchy. Opowieści sieradzkie, Waršawa 1987
  2. Bestyjoryjuš suowjański dostympny na zajće izomag.republika.pl
  3. Uob. Klapper J., Die schlesischen Geschichten von den schädigenden Toten, w: Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde, 1909, zaj. 63.
  4. Chronik von Lauban (1567) a Vom Schmätzen im Grabe (w: Die drei grossen Landtplagen: 23 Predigten erkleret durch Martinum Bohemum Laubanensum, predigern daselbst, Wittenberg 1601).
  5. Gentis Sileziae annales contexti ex antiquitate sacra et scriptis recentioribus a Joachimo Curaeo, Wetten-Friestadiensi, Wittenbergae 1571.
  6. Joh. Francisci Pici Mirandulae Domini Concordiaeque Comitis Strix Sive De Ludificatione Daemonum Dialogi Tres: Nunc primum in Germania eruti ex bibliotheca M. Martini Weinrichii. Cum eiusdem Praefatione luculenta, continente narrationem duorum operum magicorum & iudicii de iis lati, ut verissimam, ita cognitione dignissimam, itemque Epistola Ad Cl. Medicum Et Philosophum D. Andream Libavium, de quaestione, Utrum in non maritatis & castis mola possit gigni? Argentorati 1612.
  7. Sympathetisch- und Antipathetischer Misch Masch, das ist Compendium Magisch-, Sympathetisch- und Antipathetischer Arcanitäten wider die Zaubere, Hexen, Unholden und Truten mit etlichen sehr nützlichen Medizinalischen, Ökonomischen und anderen Künstlichen Geheimnissen untermischet, Franckfurt-Leipzig-Regenspurg 1715.
  8. Visum et repertum über die so genannten Vampirs, oder Blut-Aussauger, so zu Medwegia in Servien, an der Türckischen Granitz, den 7. Januarii 1732 geschehen, Nuremberg 1732.
  9. Dissertations sur les apparitions des anges, des démons et des esprits, et sur les revenants et vampires de Hongrie, de Bohême, de Moravie et de Silésie, Paris 1746.
  10. Dissertatio de hominibus post mortem sanguisugis, vulgo sic dictis vampyren, auctoritate inclyti philosophorum ordinis publico eruditorum examini die xxx aug. an. MDCCXXXII. submittent M. Io. Christophorus Pohlius, Lignicens. Silesius et Io. Gottlob Hertelius, philos. et med. stud., Langenheimii, Leipzig 1732.
  11. Schlesisches historisches Labyrinth oder kurzgefaste Sammlung von hundert Historien allerhand denckwürdiger Nahmen, Oerter, Personen, Gebräuche, Solennitäten und Begebenheiten in Schlesien, Bresslau und Leipzig 1737.
  12. Schlesien in slavisch-mythologischer Hinsicht, Schlesische Provinzialblätter, 1862, zaj. 393-396; Bajki i podania: zebrou Józef Lompa, red. naukowo J. Krzyżanowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965.
  13. Schlesische Sagen, Bd. 1-4, Leipzig 1910-1913.
  14. Strzyga - z serii "Demonologia Śląska" w: neczajta Przerażacze
  15. Zaranie Śląskie, 1932, z. 4, s. 228.

Linki