Ślōnsk

Historyczny Ślůnsk na modro. Prusko Prowincyjo Ślůnsko (Provinz Schlesien) na żůłto

Ślůnsk (śl-mjym.: Schläsing, pol.: Śląsk, mjym. Schlesien, czes. Slezsko, łać. Silesia) – regijůn a historyczno krajina położůno we Strzodkowyj Ojropje, na teryńe Polski, Czeskij Republiki a Mjymjec. Ślůnsk położůny je we dorzyczu gůrnyj a strzodkowyj Uodry a poczůnkowygo bjygu Wisły. Terozki skiż uodmjynnych geograficznych, historycznych, ekůnůmicznych a etńicznych warůnkůw, na cołkość Ślůnska kuplujům śe dwa regijůny – Gůrny Ślůnsk a Dolny Ślůnsk.

Nojwjynkszům gůrům Ślůnska je Śńyżka.

Geografijo

Grańice

Bryńica – teroźńi krej mjyndzy tajlům Gůrnygo Ślůnska a tajlům Małopolski, dowńi grańica prusko-polsko

Za pjyrsze, krejym regijůnu bůł wodny tajlůng Gůrnyj Uodry. Poza Ślůnskym rozlygowany bůł Bytůń, kery leżoł we dorzyczu Wisły (małopolski grůd). Ślůnsko-wjelgopolso grańica bůła uoznoczano uod lyńije wodnygo tajlůngu Uodry a Warty, a połedńowym krejym bůły gůrske wjyrchy. Podle kůncepcyje ruchu ludnośći rzykůma, do Ślůnska wrachowowała śe kłodzko źymja we dorzyczu Uodry. Wjerza nojstarszo grańica Ślůnska a Łużyce bjygła wzduż Łużyckij Nyse.

Na połedńowym wschodźe tradycyjnům grańicům je rzyka Bjoło (krej mjyndzy downymi djecezyjůma – wrocłowskům a krakowskům, choćoż uod 1179 roku do stolećo źymje Uośwjyńćimskigo Kśůnżynstwa, Zatorskigo Kśůnżynstwa a Śewjerskigo Kśůnżynstwa noleżały do ślůnskich Pjastůw). Na połedńowym wschodźe krej bjygńe wjyrchůma Ślůnskigo Beskidu, jak: Klimczok, Kotorz, Malinowsko Skała, Barańo Gůra a Uochodźita. Na wyżce sztadůw Czechowicy-Dźydźicy, Pszczyna a Bjerůń grańicowům rzykům je Wisła (do ujśćo Przymsze), a potym Przymsza. We Gůrnoślůnskim Industryjnym Uokryngu krejym je Bryńica.

We mjymjeckij tradycyji grańice prowincyje Ślůnsk spamjyntane sům jako tradycyjne kreje Ślůnska, przi czym wrachowujům dů ńigo m.in. teryny rozlygowane na zachůd uod Kwise, przi tym we polskij tradycyji na zachodźe to gynau Kwisa je krejym. Te porůżńyńa dajům baza na spjyrki uo tyn krej. Problymym je tyż połedńowo grańica Dolnygo Ślůnska, kreo bjygńe wjyrchůma Sudetůw – podle ńykerych kłodzko źymja je uosobnům historycznům krajinům.

Kultura

Lityratura

Pjyrszy zapis ślůnskej, polskej, a czeskej godki we kśyndze hynrykowskej

Lo jednych s nojstarszich kśůng szkryflonych na Ślůnsku noleżi kśynga hynrykowsko. Je to stuzajtno kśynga spisano po łaćińe chrůńika uopactwa cystersůw we Hynrykowje we Dolnym Ślůnsku. Tajla pjyrszo tyj kśyngi uopisuje lota uod fůndacyje klasztoru we 1227 bez Hajnla Brodatygo do 1259, tajla drůgo prowadźi gyszichta uopactwa do 1310. Kśynga zawjero we zapiskach s 1270 zdańy, kere je uwożane za nojstarsze zaszkryflane we godce polskij, czeskij a ślůnskij (te godki bůły tedy blank na śa podane):

,,Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai"

Muzyka

Zespół Pieśni i Tańca "Śląsk"

Znojduje śe sam śedym filharmůńiji, a dwje akadymje muzyczne - we Katowicach a Wrocawje. Nojbarzi znone ludowe tance to Trojok, Mjetlorz, Drybek, Waloszyk, Staro Baba, Koźorajka, Gůnśor, Mjotlorz a Schneller Schlesischer Volkstanz.

Schlesisches Musikfest (ślůnske tumaczeńy:Ślůnski Muzyczny Fest) to fest kery uodbywo śe uode 1876 s pauzům we lotach 1942-1996. kere prezyntujům ślůnsko kultura noleżům m. in. Zespół Pieśni i Tańca "Śląsk", Oberschlesien, a Zespół Pieśni i Tańca "Mały Śląsk" ze Radźůnkowa.

Uoblyczyńa ludowe

Kobjyta we uoblyczyńu ćeszyńskim

Uoblyczyńa ludowe Dolnygo Ślůnska:

• uoblyczyńe jelyńogůrske
• uoblyczyńe kaczawsko-naduobrzańske
• uoblyczyńe karkonoske
• uoblyczyńe kłodzke
• uoblyczyńe wałbrziske
• uoblyczyńe wrocłowske
• uoblyczyńe głogowske (uosobno zorta)
• uoblyczyńe s tyrynůw Nysy

Uoblyczyńa ludowe Gůrnygo Ślůnska:

• uoblyczyńe ćyszyńske
• uoblyczyńe pszczyńske
• uoblyczyńe raćiborske
• uoblyczyńe rozbarske (gůrzańske)
• uoblyczyńe Jackůw jabłůnkowskich
• uoblyczyńe Gůrali ślůnskich
• uoblyczyńe Lachůw ślůnskich

Jodło ślůnske

Ślůnsko kuchńa noleżi do kuchńi strzodkowoojropejskich, nale mo tyż swoje charaktyrystyczne tajle. Bez wjela lot mjoła ajnflusy ze polskům, mjymjeckům a czeskům, beztuż na cołkim Ślůnsku jodło ńy je take some. Na Ślůnsku je wjela jodła kere ńykaj indźyj na żymji ńy ma, nale ńykere potrawy sům take kej na trerynach s kerych mjoły ajnflusy. Powszechńe uważo śe, iże nojczynstszym ślůnskim jodłym sům rolady wroz s ślůnskimi kluskůma a modrům kapustům, zaś pjyrsze dańe to nudelzupa.

Tradycyje

• Śwjynta: 4 grudńa je uobchodzůne śwjynto Barbory, patrůnki grubjorzůw, zaś 4 moja Dźyń śwjyntygo Florjana - patrůna hutńikůw. Zauobycz te ni sům wolne uod roboty, rozpoczynajům śe uod mszy we kośćele, ńyskorzi je pochůd ze hutńiczům/bergmůńskům uorkestrům a pod kůńec nojczynśćij je robjůny fest. Znome na Ślůnsku je uobchodzyńe Abrahama - pjynćdźeśůntych narodźin.
• Na Ślůnsku popularny je karćany szpil szkat.
• Popularno na Ślůnsku je tyż hodowla gołambji (we gołambjokach).
• Ślůnzoki ńy uobchodzům imjeńim

Nauka a uośwjata

Ze Ślůnska je 17 perzůnůw, kerych uotrzymoło nadgroda Nobla, ze tygo dzieśynću pochodźůło ze Wrocłowja:

• pisorze – Theodor Mommsen (1902), Gerhart Hauptmann (1912)
• fizyki – Otto Stern (1943), Phillip Lenard (1905), Max Born (1954), Maria Goeppert-Mayer (1963), Johannes Georg Bednorz (1987), Hans Georg Dehmelt (1989)
• chymiki – Eduard Buchner (1907), Fritz Haber (1918), Friedrich Bergius (1931), Kurt Alder (1950), Konrad Bloch (1964)
• dochtůry a biochymiki – Paul Ehrlich (1908), Gerhard Domagk (1939), Günter Blobel (1999)
• ekonůmista – Reinhard Selten (1994)

Ńy rachujůnc lauryatůw nadgrody Nobla, wstrzůd Ślůnzokůw je tyż wjela inkszych znomych ludźůw nauki, lo bajszpila: Theodor Kaluza, Gregor Mendel, Fritz London, Maria Cunitz, Richard Courant, Carl Friedländer a Carl Wernicke.

Uobejzdrzij tyż

• Gyszichta Ślůnska
• Ślůnzoki
• Ślůnsko godka
• Ślůnski djalekt mjymjeckij godki