Pōdź kaj inhalt

Zwiyrzynta

Ze Wikipedia
(Pōnkniyntŏ ze Zwiyrzã)
Przedstŏwiciele krōlestwa zwiyrzynt

Zwiyrzynta (łać. animalia) – krōlestwo ôbyjmujōnce wielokomōrkowe ôrganizmy cudzożywne ô kamerlikach eukariotycznych, bez ściany kōmōrkowyj, z wiynksza talyntne do aktywnego poruszaniŏ sie. Sōm nojbarzij zrōżnicowanym gatunkowo krōlestwym ôrganizmōw. Nojsrogszõ grupã zwiyrzōw stanowiōm bezkryngowce, a postrzōd nich ôwady. Drugõ, kole bezkryngowców, grupōm zwiyrzōw sōm kryngowce. Postrzōd nich tradycyjnie wyrōżniŏ sie fisze, płazy, gady, ptŏki i cyckocze, do kerych przinŏleży tyż czowiek.

Nojstarsze znaleziska kopalne zwiyrzyn – morske zwiyrzynta ô miynkich ciałach – sōm z kōńca prekambru, neoproterozoiku (fauna ediakarańska – 630 do 542 mln lŏt tymu), za to skamieniałości strunowcōw – z kambru i ordowiku. W kambrze, kole 500 mln lŏt tymu, wystympowali już przedstŏwiciele wszyjskich znanych terŏźnie zort bezkryngowców.

Terminologijŏ

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

W nomenklaturze zoologicznyj zwiyrzynta (łać. animalia) klasyfikowane sōm za taksōn w gradusie krōlestwa (regnum). Taksōn tyn ôbyjmuje wszyjske zorty zwiyrzōw, w tym tyż czowieka (Homo sapiens). Poza terminologijōm fachowōm wyrŏz „zwiyrz” ôkryślŏ kożde żywe stworzynie z wyjōntkym czowieka.

Nauka ô zwiyrzach to zoologijŏ, jejich klasyfikacyjōm zajmuje sie systymatyka biologicznŏ, a doległościami zwiyrzōw – medycyna weterynaryjnŏ. Wszyjske zorty zwiyrzōw wystympujōnce na danym przestrzyństwie to fauna.

Charakterystyka

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Za znaku ôdrōżniajōnce zwiyrzynta ôd inkszych ôrganizmōw przijmuje sie knif ôdżywianiŏ, brak ściany kōmōrkowyj, grōmadzenia glikogenu jak tyż ôbecność (u wyżyj uorganizowanych zwiyrzōw) układu miynśniowego i porwanego.[1]

Knif ôdżywianiŏ

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Zwiyrzynta niy potrefiōm przed siebie wytwŏrzać substancyji ôdżywczych. Wszyjske sōm cudzożywne, tzn. żywiōm sie inkszymi ôrganizmami, jejich kōnskami abo aprytowniōm. W tyn knif żywiōm sie tyż grziby. Zwiyrzynta wyspecjalizowały sie w mocka roztōmajtych knifach zdobywaniŏ i kōnsumowaniŏ kustu.

Kamerlika zwiyrzynce

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Ciała zwiyrzynt zbudowane sōm dycki z kamerlikōw eukariotycznych. Taki znak majōm tyż kamerlika roślinne. W ôdrōżniyniu ôd nich kamerlika zwierzynce niy majōm chloroplastōw i ścian kōmōrkowych. Sōm ôbtoczōne ciynkõ błōnōm kōmōrkowõ. Wytwŏrzajōm kolagen. Brakym ściany kōmōrkowyj cechujōm sie, ôkrōm zwiyrzōw, niykere grziby.

Fōnkcjōnalnie zrōżnicowane kamerlika zwiyrzōw zôrganizowane sōm w kapele zwane tkankami (z wyjōntkym szwamōw), a tkanki w ôrgany, tworzōnce z bany wyspecjalizowane układy ôrganōw, pełniynce w ôrganiźmie zwiyrza ôkryślōne funkcyje żywobyciowe (bp. ukłŏd krwiōnośny, ôddechowy, wydalniczy). Wszyjske zwiyrzynta ôdbiyrajōm zachynty zewnyntrzne za pōmocōm receptorōw i ryagujōm na niy odruchami.

Grōmadzenie glikogenu, za materyje ibrycznego je charakterystyczne dlŏ zwiyrzōw i mocka grzibōw.

Ukłŏd miynśniowy i porwany

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Zwiyrzynta, choć niy wszyjske jejich zorty, sōm jedynymi ôrganizmami, u kerych wystympujōm układy miynśniowy i porwany. Zdatność poszukowaniŏ kustu dokludziyła u zwiyrzōw do bildōngu talyntu do aktywnego ruchu. Ôpowŏżnŏ wiynkszość z nich wykształciyła wyspecjalizowane tkanki miynśniowe tworzōnce ukłŏd miynśniowy spōłpracujōncy z ôrganami ruchu. Niykere (szwamu i polipy parzydełkowcōw) kludzōm po prŏwdzie ŏsiadły tryb życiŏ, ale kamerlika szwamōw sōm talyntne do ôgraniczōnego ruchu, u wiynkszości z nich wystympuje swobodnie pływajōnce stadium larwalne, a parzydełkowce sōm ŏsiadłe jyno w stadium polipa.

Aktywne poruszanie sie wykształciyło u zwiyrzōw ôrgany zmysłōw spōłpracujōnce z układym porwanym.

Rozmnŏżanie

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Hned wszyjske zwiyrzynt rozmnŏżają sie płciowo, aby w zicher stadium swojij raje żywobyciowego. Niykere potrefiōm rozmnŏżać sie bezpłciowo.

Przipisy

  1. Zoologia. Bezkręgowce. T. 1. Red. nauk. Czesław Błaszak. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009. ISBN 978-83-01-16108-8