Ôblyczynia ludowe Gōrnego Ślōnska
 |
Ślabikŏrzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim. |
Ôblyczynia ludowe Gōrnego Ślōnska – ôkryślynie pasowane na ôblyczynia dziynne i ôdświyntne używane bez Ślōnzŏkōw. Ôblyczynia ludowe wystympujōnce na terynie Gōrnego Ślōnska sōm roztōmajte dlŏ roztōmajtych grup ludności, a na przestrzyństwach ôstatnich pŏrudziesiyńciu lŏt ulegnōł licznym a srogim pōmianōm.
Cieszyńske ôblyczynie[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Używane we ôkolicy Cieszyna.
Babske ôblyczynie skłŏdŏ sie z fest marszczōnyj, ćmawyj kecki z sukna, zszytyj społym z aksamitnym formetlōm zwanym "żywotek", wrażanym na biołõ bluzkã -"kabotek", keryj przodek i bufiaste rynkŏwy pokryte sōm biołym sztikowaniym. Zglyndnie jedbŏwny fortuch mŏ tã samã dugość co kecka (dugości uległy srogim pōmianōm: we pōłowie 19. stoleciŏ rōncz zakrywały klinu, kole 1900 roku noszōno kecki - duge bezma do kobla, we miyndzywojynnym ôkresie i terŏźnie siōngajōm do pōłowy brzuszki). Fortuch zwiōnzany je we pasie szyrokõ szlajfkōm z przodku na kokardã, kōńce wiszōm do samego spodka fortucha[1].
Ôblyczynie te skłŏdŏ sie z ôbcisłych galŏt z dwōma przyporami, wykōnanych z ćmawomodrego, fabrycznygo sukna. Z tyj samyj materyje uszyty bōł kaftan - szaket (doś krōtki, siōngajōncy cosikej pod pasa). Pod szaket ôblykano biołõ płōciynnõ hymdã z kraglym jak tyż krasiatõ westã. Pod szkrabiklym wiōnzano szatkã, zaôbycz farby czyrwōnyj. Wysoke strzewiki, czŏrne, z usztywnionymi cholewkami. Czŏrny hut z szyrokim rōndym. Wiyrchnie ôkrycie Cieszyniŏka stanowiōł mantel - peleryna ô kroju barzo zbliżōnym do ôkryć, noszōnych tedy wszeôbecnie we miastach[2].
Ôblyczynie ślōnskich gōrŏly[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Babske ôblyczynie: ciasnŏ biołŏ hymda, siōngajōncŏ klinōw (ciasnocha), na hymdã nałożōny kaftanik z ciynkigo biołego cwelichu, suto marszczōny przi szkrabiklu, z bufiastymi do łokcia rynkŏwami, luźno puszczōny we pasie, krōtki - siōngŏ ledwa do bieder, przi szkrabiklu i we rynkŏwach wykōńczony haftowanõ lamōwkōm. Zapaska (kiecka niyzszyta z przodku) drobno plisowanŏ z czŏrnego cwelichu, dugŏ do pōłowy brzuszek. Fortuch perkalowy szafirowyj farby abo ćmawomodryj we drobny muster. Na nogach kiyrpce i biołe wołniane fuzekle. Gowa ôdkrytŏ, wosy splycione we pyrczek zwiōnzany szlajfkōm[3].
Mynske ôblyczynie: hymda z biołego adamaszkowygo cwelichu, z szyrokimi rynkŏwami zakōńczōnymi sztikowaniym i zdobiōnym sztikowaniym na przodku. Kamizela bez rynkŏwōw (bruclik) z czyrwōnego abo czŏrnego sukna, naszywanŏ dwōma rzyndami knefli z fałesznymi pyntelkami, z zadku sztimowanŏ, dugość do bieder. Nogawice biołe ôbcisłe z wołoskigo sukna. Fuzekle biołe z ôwczyj wołny i kiyrpce z nawłokami - to znaczy sznōrami z kozij sirchoły, kere kilkakrotnie ôwija sie naôbkoło kobli aże do kōńca fuzeklōw. Filcowy hut z szyrokim ôpuszczōnym rōndym, we zimie barōniŏ czŏpka[3].
Ôblyczynie Lachōw ślōnskich[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Babske ôblyczynie: starszy lachowski i tm. "ślōnski" z miyndzywojynnego ôkresu. Byklajdōng "ślōnski" prziwandrowoł z cieszyńskij ziymie. Je to ôblyczynie cieszyńskich wałachōw z lokalnymi, małopolskimi wpływami. Na ôplecku za elymynt zdobniczy ukŏzały sie krasiate cekiny i koraliki. Kobiyty zakłŏdajōm czyrwōne korale niy wystympujōnce po cieszyńskij zajcie.
Mynske ôblyczynie: nosi ôn ajnfachowe znaki byklajdōngōw z karpackigo łuku. Wykōnany je z fabrycznygo sukna, czŏrnego, ćmawomodrego abo biołego (galŏty i czasym mantle). Galŏty "syte na dyslu", to znaczy nogawice zwynżajōnce sie ku spodkowi. Noszōne wysoko na brzuchu. Westa (bruślocek) jak tyż jakla (spencerek) we kroju tm. madziarskim, skrojone we knif jak keby były cosikej za krōtke. Strzewiki "polŏki" skōrzanne z wysokimi cholewami, marszczone na koblach. Znakym charakterystycznym sōm wysoke stożkowe huty z kolitõ gōwkōm i ciasnym rōndym. Zdobiōne krasiatym sznōrkōm z "kućkom" i buketym sztucznych blum. Noszōno było tyż tyniycke magierki i stożkowe baranice. We ôpisie byklajdōngu ukazujōm sie tyż żupany, biołe sukmany i płōtniŏnki.
Ôleske ôblyczynie[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Używane we ôkolicy Ôleszna.
Babske ôblyczynie na kōmplet ôblyczynia z burokiem skłŏdoł sie przyramkowy kabotek z krōtkimi rynkŏwami, zwiōnzowanymi tasiymkōm a tyż płōciennŏ modra, brōnawŏ abo czŏrnŏ haftowanŏ zapaska. Nakrycie gowy zamynżnyj kobiyty stanowiōł tiulowy czepiec z fałdowanõ krezōm, kery snŏdź przejynto było z ôziymnastowiecznych mustrōw mieszeczańskich. Widać stōnd, iże miyjscowy byklajdōng chopski ulygoł licznym pōmianōm i do czasōw terŏźnych małowiela sie zachowało z jego nojstarszych form[4].
Ôpolske ôblyczynie[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Używane we ôkolicy Ôpola, Prudnika[5].
Babske ôblyczynie skłŏdŏ sie z szyrokij, wołnianyj plisowanyj kecki we czŏrnyj farbie, brōnnym abo ćmawomodrym jak tyż frajnego kaftana ô kształcie trapezu, zwanego ,"jakla", wykōnanego z tyj samyj materyje co kecka. Na keckã zakłŏdŏ sie fortuch brokatowy: ćmawomodry, brōnny abo szady. Na nodze wrażŏ czŏrne cypelōwki i pōłstrzewiki na ôkōlniku - sznurowane abo z paskym; na gowã - wołnianõ szatkã z jedbŏwnymi fryndzlami, we farbie harmonizujōncyj ze ôstatkym ôblyczynia[6].
Mynske ôblyczynie ôstoło zaciepniynte we drugij pōłowie 19. stoleciŏ. Ôdpadoł ôn popularnymu byklajdōngowi noszōnymu we rejōnie bytōmskim. Skłŏdoł sie: ze galŏt ze żōłtyj irchy - "jeleniokōw", strzewikōw z wysokimi cholywami, ćmawomodryj abo czŏrnyj (we ôkresie niyskorniyjszym) "kamizeli" z "jargankami" (ôdstajōncymi faltami) na plecach - ôd pasa we dōł, dugości ajnfachowego szaketu, westy (nazwanyj tyż "brzuślek"), zapinanyj wysoko zamarkerujōm, zakłŏdanyj na biołõ, płōciynnõ hymdã. Na gowã latym hut z szyrokim rōndym, tm. "kaniã", zimōm - "tworzōwkã" - futrzanã czŏpkã krytõ futerkym tchōrza[7].
Pszczyńske ôblyczynie[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Używane we ôkolicy Pszczyny.
Pszczyńske ôblyczynie uległo roztōmajtym pōmianōm we ôkresie ôstatnigo stoleciŏ i posiadało pŏrã ôdmian. Z jednyj zajty dadzōm sie zauważyć podobiyństwa do ôblyczynia cieszyńskigo, z drugij do ôpolskigo i rozbarskigo.
Babske ôblyczynie skłŏdŏ sie z szyrokij, marszczonyj kecki siōngajōncyj kobli, wrażanyj niyrŏz na pŏrã halek, zszytej społym z formetlōm zwanym "ôplecek". Formetla, porzōnd farby ćmawomodryj, pokrywoł krasiate sztikowanie ô roślinnym motywie. Spodek kecki ôbszyty bōł kwiycistõ krasiatõ szlajfkōm i złotym galōnem. Fortuch, dugości kecki, z biołego batystu abo tiulu zdobiōny biołym sztikowaniym. Płōciynnŏ bluzka z bufiastymi rynkawami zakōńczōnymi falbanōm, a koło szkrabikla kryza zdobiōnŏ biołym sztikowaniym. Dzioucha z ôkolic Pszczyny nosiyła na szkrabiklu czyrwōne korale wiōnzane na gnyku krasiatõ tkanõ szlajfkōm. Takõ samã szlajfkã zawiōnzywała we pasie na kokardã z dugimi kōńcami. Na gowie - kranc ze sztucznych lilowych blum i zielōnych listkōw, zakōńczōny ôpadajōncõ na pleca kwiecistõ szlajfkōm. Na nogach buciki sznurowane abo płytke trzewiki na słupkowym abzacu[8].
Mynske ôblyczynie - drużba ôblyczōny bōł we galŏty z ćmawomodrego sukna, wpuszczane do czŏrnych strzewikōw z cholewami, w westã z tyj samyj materyje, bez rynkŏwōw, zapinanõ na jedyn abo dwa rzyndy metalowych knefli, wrażanõ na biołõ płōciynnõ hymdã, ô dości szyrokich rynkŏwach wszytych we ciasny mankiet, zakōńczōnõ pod szkrabiklym małym stojōncym kołniyrzykiem, przewiōnzanym czyrwōnõ szlajfkōm. Na gowie czŏrny hut przepasany szlajfkōm tkanõ we blumy; z lewyj zajty za szlajfkōm zatkniynty buket ze sztucznych blum, ôd kerego ôpadŏ we spodek pŏrã dugich krasiatych szlajfek. Ôkrycie wiyrchnie stanowiōł dŏwnieć mantel-peleryna, podany do cieszyńskigo mantla[8].
Raciborske ôblyczynie[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Używane we ôkolicy Raciborza, Rybnika, Wodzisłōwia, Hulczyna[9].
Ludność raciborskigo regiōnu ôblykała sie cosikej inakszyj aniżeli miyszkańcy inkszych, nawet niydalekucznych terynōw Ślōnska. Stworziła swōj regiōnalny byklajdōng majōncy charakterystyczne elymynta, m.in. krasiate i kwiyciste szatki wołniane zakłŏdane na ramiōna, skrziżowane z przodku i wiōnzane z zadku na postrzodku. Szatki zakłŏdały mode dziouchy na biołe, płōciynne "koszułki" z bufiastymi rynkŏwami. Na gowach frelki nosiyły wionki uplecione ze sztucznych kwiŏtkōw. Elymyntym wyrōżniajōncym raciborske ôblyczynia były tyż zebrane, kwiatowe aplikacyje naszywane na kaftanach wzduż zapniyńciŏ, przi spodnim rancie jak tyż przi abszlusach rynkŏwōw[10][11].
Rozbarske ôblyczynie[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Używane we ôkolicy Bytōmia.
Babske ôblyczynie skłŏdŏ sie z biołyj cwelichowyj abo batystowyj bluzki, wołnianyj kecki; klajdnego formetle jak tyż jedbŏwnego fortucha. Cwelichowŏ bluzka posiadŏ szyroke rynkŏwy, zmyrszczōne nad łokćym i wykōńczone falbanōm, pokrytõ biołym sztikowaniym. Takim samym sztikowaniym pokrytŏ je tyż kryza ôkalajōnca wykrōj szkrabikla. Keckã wiyrchniõ - "mazelonkã" wiśniowõ abo szafirowõ, ukłŏdanŏ we falcie była noszōnŏ na pŏru keckach. Sōm to: "ôdziymek", "wiyrchniok", dwie kecki - piyrszŏ biołŏ, drugŏ krasiatŏ, "fryzka" i "watówka". Jedbŏwny fortuch ("zopaska") posiadŏ zaôbycz muster blum - czynsto sōm to krasiate rōuzy. Formetla "wiyrcheń", zaôbycz z czŏrnego abo czyrwōnego sukna niyma zszyty ze keckōm. Charakterystyczny krej "wiyrchniŏ" tworzi zwynżonõ sylwetkã we pasie a poszyrzōnõ we biedrach. Wytniyńcie formetle koło szkrabikla ôbszyte je szyrokõ szlajfkōm we tkane blumy. Przodek formetle, zapinany na knefle, ôzdobiōny koło zapniyńciŏ krasiatõ tasiymkōm. Formetle rozbarske niy sōm pokryte sztikowaniym. Dopołniyniym tego byklajdōngu je pŏrã sznōr korali ze złotym krziżykym jak tyż szlajfki tkane we blumy. Starsze kobiyty zamiast formetle noszōm kaftan zwany "jaklōm" i ôkrywajōm sie tureckimi chustami. Nakryciym gowy je bioły czepek z koronkowõ kryzōm ôpadajōncõ na czoło i szlajfkami spływajōncymi wzduż klajdu. Czynsto bioły czepek zastympuje czyrwōnŏ wołnianŏ szatka we blumy, wiōnzanŏ z zadku gowy, tm. "purpurka". Ôkrōm blum i zielyni mocka we gōrzańskich krancach krasiatych korali jak tyż złotego i strzybrnego szychu. "Korōnã" wrażŏ sie na ekstra upiyncie gowy, zrobiōne ze srogij wielości szlajfek[12].
Mynske ôblyczynie rozbarsko-bytōmske je take samo jak ôpolske. Skłŏdŏ sie z żōłtych galŏt ze irchy, zwanych "jelonioki", abo sukiynnych ćmawomodrych, wpuszczŏnych do czŏrnych wysokich strzewikōw, z biołyj hymdy, westy zwanyj "bruszlekiem" i kaftana. Kaftan (kabot) jak tyż westa sōm z ćmawomodrego sukna, posiadajōm jednaki krej, czyrwōne abo modre wypustki jak tyż jednake ôzdoby koło strzybrnych knefli i na kabzach. Rozdzioł w tym, iże westa je bez rynkŏwōw. Pod szkrabiklym jedbŏwnŏ wystrŏ szatka, na gowie za to szyroki czŏrny hut, to znaczy "kania", abo tyż futrzanŏ czŏpka "lisica". Byklajdōngym paradnym je, dugŏ po koblu, ćmawomodrŏ sukmana zwanŏ klajdym - zapinanŏ na haftki, lamowanŏ amarantym, poszerzŏnŏ z zadku falcami i faltami[13].
Rybnicke ôblyczynie[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Używane we ôkolicy Rybnika.
Babske ôblyczynie cechowało sie: szyrokõ keckōm utrzimowanõ na lajbiku ô pōłkolitym dekolcie, kabotkiem z krōtkimi, bufiastymi rynkŏwami ô biołych, plaskatych i dziurkowanych sztikowaniach, kere zdobiyły tyż grōnt czepcōw. Czepce szyto abo z cwelichu, abo z tiulu ze stojōncõ nad czołym koronkowõ ryszōm ukłŏdanõ we drobne fałdki i z sztikowaniym na grōncie. Weselne czepce miały we tela zebrane sztikowanie złoty abo strzybrny, wszyjske inksze czepce - sztikowanie bioły plaskaty i dziurkowany. Do kecki przypasywano fortuch szyroki, jedbŏwny, za kery zatykano kōńce narożników wzorzystyj, wołnianyj chusty zaciepowanyj na ramiōna i skrziżowanyj na piersiach. Dziouszki na gowie nosiyły galandã z krasiatych sztucznych blum i blyszczōncych koralikōw[14].
Mynske ôblyczynie nawiōnzowało do form znanych z cieszyńskigo i pszczyńskigo ôblyczynia, ale zaciepniynto go doimyntnie już we drugij pōłowie 19. stoleciŏ[14].
Przipisy
- ↑ Janina Marcinkowa, Krystyna Sobczyńska: Pieśni, taniec i obrzędy Górnego Śląska. Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1973, s. 42-43.
- ↑ Janina Marcinkowa, Krystyna Sobczyńska: Pieśni, taniec i obrzędy Górnego Śląska. Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1973, s. 43.
- ↑ 3,0 3,1 Janina Marcinkowa, Krystyna Sobczyńska: Pieśni, taniec i obrzędy Górnego Śląska. Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1973, s. 42.
- ↑ Barbara Bazielich, Śląskie stroje ludowe, Śląsk, 1988, s. 70, ISBN 83-216-0512-5.
- ↑ Cyfrowe Muzeum polsko-czeskiego pogranicza, wok4u.eu [dostymp 2021-03-25].
- ↑ Janina Marcinkowa, Krystyna Sobczyńska: Pieśni, taniec i obrzędy Górnego Śląska. Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1973, s. 47.
- ↑ Janina Marcinkowa, Krystyna Sobczyńska: Pieśni, taniec i obrzędy Górnego Śląska. Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1973, s. 48.
- ↑ 8,0 8,1 Janina Marcinkowa, Krystyna Sobczyńska: Pieśni, taniec i obrzędy Górnego Śląska. Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1973, s. 44.
- ↑ Wystawa "Raciborski strój ludowy" w Muzeum, web.archive.org, 16 kwietnia 2016 [dostymp 2021-03-25] [zarchiwizowane z adresy 2016-04-16].
- ↑ Zofia Lipiarz, Raciborski strój ludowy, Racibōrz: Muzeum w Raciborzu, 1978.
- ↑ Julita Ćwikła, Raciborskie stroje ludowe, „Notatnik Skansenowski. Rocznik Muzeum Wsi Opolskiej”, 5, 2015.
- ↑ Janina Marcinkowa, Krystyna Sobczyńska: Pieśni, taniec i obrzędy Górnego Śląska. Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1973, s. 45.
- ↑ Janina Marcinkowa, Krystyna Sobczyńska: Pieśni, taniec i obrzędy Górnego Śląska. Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1973, s. 46.
- ↑ 14,0 14,1 Barbara Bazielich, Śląskie stroje ludowe, Śląsk, 1988, s. 71, ISBN 83-216-0512-5.