Pokŏż zdrzōdło Rybnik

{{Miasto infoszachtla
 | miasto = Rybńik
 | ôbrŏzek = Rynek_w_Rybniku_10.JPG
 | ôpis ôbrŏzka = Rynek w Rybńiku
 | wapyn miasta = POL_Rybnik_COA.svg
 | fana miasta = POL_Rybnik_flag.svg
 | państwo = [[Polska]]
 | państwo fana = Flag of Poland.svg
 | historycznŏ krajina = [[Ślůnsk]]
 | administracyjnŏ jednotka 1 miano = [[ślůnske wojewůdztwo]]
 | administracyjnŏ jednotka 1 zorta = Wojewůdztwo
 | administracyjnŏ jednotka 1 fana = POL_województwo_śląskie_flag.svg
 | administracyjnŏ jednotka 2 miano = mjasto z prawami krysu
 | administracyjnŏ jednotka 2 zorta = Krys
 | administracyjnŏ jednotka 2 fana = 
 | data założyniŏ = 
 | prawa miejskie = przed 1308
 | zarzōndzajōncy = Prezydynt
 | prezydynt = [[Piotr Kuczera]] (2024)
 | plac = 148,4
 | wysokość = 
 | populacyjŏ = 131 323
 | tyngość = 896
 | rok = 2023
 | kod pocztowy = 44-200
 | tabula rejestracyjnŏ = SR, IR<ref>{{Dziennik Ustaw|2022|1847}}.</ref>
 | państwo ISO 3166-1 alpha-3 = 
 | stopniN             = 50
 | minutN              = 05
 | sekundN             = 44
 | szerokość           = N
 | stopniE             = 18
 | minutE              = 32
 | sekundE             = 31
 | długość             = E
 | commons = Category:Rybnik
 | www = https://www.rybnik.eu/
}}

'''Rybńik''' je [[mjasto]] we połedńowyj [[Polska|Polsce]], we [[ślůnske wojewůdztwo|ślůnskim wojewůdztwje]], kole 20 km uod grańice z [[Czesko Republika|Czeskům Republikům]]. Je [[grodzki krys|mjastym z prawami krysu]] a tyż śydźibům władze [[rybńicki krys|rybńickigo krysu]]. Mjyszko sam 136&nbsp;tyśyncy ludźi (2021) a społym z mjastami [[Żory|Żory]], [[Jastrzymbje–Zdrůj|Jastrzymbje]], [[Władźisłůw|Wodźisłůw]] a inkszymi tworzi půłmilijůnowo aglůmeracyjo (uob. [[Rybńicki Wůnglowy Uokryng]]), co jeji przedugszyńym na połedńu je [[uostrawsko aglůmeracyjo|uostrawsko]], a na půłnocy [[katowsko aglůmeracyjo]] (GOP). Leży na teryńe historycznego [[Gůrny Ślůnsk|Gůrnego Ślůnska]] przi zestůmpjyńu rzyk [[Ruda (rzyka)|Rudy]] i [[Nacyna|Nacyny]]. Podug geomorfologicznego potajlowańo je położůny na [[Rybńicko Plata|Rybńickij Plaće]], co je czynśćům [[Ślůnsko Wyżyna|Ślůnskij Wyżyny]]. Przi cynzuśe we 2011 zadeklarowało 27% mjyszkańcůw Rybńika i 41,5% mjyszkańcůw [[rybńicki krys|rybńickigo krysu]] ślůnsko norodowość.

== Historyjo ==
Mjano mjasta pochodźi uod staroślůnskigo słowa ''rybńik'' (inakszy: stow). Uůnego downo historyjo je skuplowano ze rybjorstwym, w uokolicy była przůdźij śyła stowůw. Przipůmino to aji rybńicki wapyn: uobrozek [[ryba|ryby]] na modrym szildźe. Mjasto założyli na przełůmje XIII a XIV stolyćo podle [[magdeburske prawo|magdeburskigo prawa]] wele dowńijszyj rybjorskij uosady. Pjyrszo pisano zmjanka uo ńim pochodźi z roku 1308. 

Rybńik bůł uod swojich zaczůntkůw tajlům [[Raćiborske kśynstwo|Raćiborskigo Kśynstwa]]. Do roku 1336 w ńim regyrowała ślůnsko lyńijo [[Pjasty|Pjastůw]], ńyskorzij [[Przemyślidy]]; jednego czasu było tyż skuplowane z [[Uopawske Kśynstwo|Uopawskim Kśynstwym]] (1336–1377). Ôd roku 1327, kej [[Leszek Raćiborski]] słożůł cuzamyn ze inkszymi ślůnskimi kśůnżyntami lynny hołd [[Jůn Luksemburski|Janowi Luksemburskimu]], noleżoł tyn land pod [[Źymje Czeskij Korůny]]. W roku 1352 powstało [[Rybńicke Sztandowe Państwo]], kere nojdużyj przinoleżało familijům Lobkowicůw (1557–1682) a Wyngerskich (1682–1788). Po [[Ślůnske wojaczki|pjyrszyj ślůnskij wojńe]] przegranyj uod [[Habsburgi|Habsburgůw]] w 1742 Rybńik śe społym ze wjynkszośćům Ślůnska stoł tajlům [[Prusy|pruskigo sztatu]]. W 1788 było Rybńicke Sztandowe Państwo przedane przimo pruskimu krůlowi [[Fridrich Wilym II.|Fridrichowi Wilymowi II.]]
[[Plik:Rybnik._po_1906_(70651025).jpg|thumb|left|Anzichtskarta z Rybńika z poczůntku XX wjeku]]
[[Plik:Rybnik._Ul._Marszalka_Pilsudskiego_i_kosciol_sw._Antoniego._po_1906_(70650537).jpg|thumb|left|Teroźńo ulica Ślůnskich Powstańcůw na anzichtskarće z mjyndzywojennego czasu]]
W 1818 śe Rybńik stoł śydźibům krysu. Podle ''Topograficznego uopisańo Ślůnska'' z roku 1865 mjoł 3169 mjyszkańcůw, z tego 58% godało w důma po mjymjecku, a 42% po polsku (abo ślůnsku). Wjelki przełům w historyji do tego czasu prowincyjůnalnego mjasteczka a bauerskigo regijůnu nastoł po wybudowańu ajzynbanowyj sztreki (1855) a skirz rozwoju industryje we drugij połowje XIX stolyćo. W 1890 staro hamerńa w [[Paruszowjec|Paruszowcu]] – założůno jeszcze uod Wyngerskich – była przebudowano na moderno huta ''Silesia'', co śe ńyskorzij stała sławno skuli produkcyje gorkůw, bechrůw i inkszych statkůw. W 1880 Jakob Müller zuůnaczůł w cyntrum Rybńika browarńa, a w 1899 powstała fabryka maszin do grubůw ńyskorzij znůmo pod mjanym ''Ryfama''. Wůngle fedrowali na srogo skala uod roku 1896 w [[Chwałowice|Chwałowicach]] (''Donnersmarck-Grube'', ńyskorzij ''KWK Chwałowice'') a [[Ńydobczyce|Ńydobczycach]] (''Römer-Grube'', ńyskorzij ''KWK Rymer''), potym tyż uod roku 1916 w [[Boguszowice|Boguszowicach]] (''Blücher-Schächte'', ńyskorzij KWK ''Jankowice''). W 1886 uotwarli ansztalt do psychiczńe ńymocnych, dlo kerego bůł postawjůny wjelki kůmpleks neogotyckich budůnkůw na půłnoc uod cyntrum mjasta.
[[Plik:III powstanie śląskie (1-H-440).jpg|thumb|Powstańcy za [[Ślůnske aufsztandy|trzećigo ślůnskigo powstańo]] (1921) na rynku w Rybńiku]]
Za [[Absztimůng na Gůrnym Ślůnsku|gůrnoślůnskigo absztimůngu]] po [[Pjyrszo wojna śwjatowo|pjyrszyj śwjatowyj wojńe]] 71% mjyszkańcůw Rybńika zawelowało za tym, coby uostać w [[Mjymcy|Mjymcach]], ale mjasto tak by tak przikuplowali w 1922 ku [[Polska|Polsce]] (w rybńickym kryśe za Polskům było 65% welujůncych). Rybńicki krys bůł mjyndzy wojnami jednym z dźewjyńću krysůw [[Ślůnske wojewůdztwo (1922-1939)|autůnomicznego ślůnskigo wojewůdztwa]]. Grańica sztatůw przebjegała yno pora kilometrůw na půłnocny zachůd uod mjasta, teroźńo dźelńica [[Stodoły (Rybńik)|Stodoły]] już była mjymjecko. Po [[Drugo wojna śwjatowo|drugij śwjatowyj wojńe]] Rybńik zaś przipod Polsce, teroz choby tajla [[ślůnsko-důmbrowske wojewůdztwo|ślůnsko-důmbrowskigo]]/[[katowske wojewůdztwo|katowskigo wojewůdztwa]]. 

Spůczesne grańice Rybńika sům efektym admińistracyjnych půmjan we 70.&nbsp;latach XX&nbsp;wjeku. Mjyndzy rokym 1973 a 1977 przikuplowali ku ńymu 13 gmin, w tym [[Chwałowice]], [[Boguszowice]] a [[Ńydobczyce]], co uod 50.&nbsp;lot były uodrymbnymi mjastami. Prziłůnczyńe tych wszyskich mjast, zidlůngůw a dźedźin spowodowało wartke zwjynkszyńe liczby mjyszkańcůw: ze 43 tyśyncy w roku 1970 na 122 tyśůnce w roku 1980. Tyż we 70.&nbsp;latach wybudowali w Rybńiku elektrowńa, a skirz ńij powstało [[Rybńicke Jeźoro]] na rzyce [[Ruda (rzyka)|Rudźe]]. Ekůnůmiczno transformacyjo po 1989 była prziczynům upodku śyły przedśymbjorstw we industryjalnym mjeśće na czele ze hutům ''Silesia'', kero zawarli w 1998. Do dźiśo fůngujům gruby ''KWK Jankowice'' a ''KWK Chwałowice'', jak tyż ''Ryfama'' przedano w 2010 spůłce ''Kopex Machinery''.

== Zabytki a turystyczne atrakcyje ==
[[Plik:2021 Rybnik, Bazylika św. Antoniego 12.jpg|thumb|Bazylika św. Antůna z Padwy]]
* '''Zabudowa we cyntrum mjasta''':
** klasycystyczny '''Stary Rathaus''' na Rynku z 1822 roku, teroz Mjejske Muzeum; a moderńistyczny '''Nowy Rathaus''' z 1928 roku;
** '''publiczne budůnki w neogotyckim stylu''': downy lazaryt ''Julius'' (1869) z kaplicům św. Juljusza (1894); starostwo (1884); głowno poczta (1905); Grundszula nůmero 9 – downo gimnazyjo (1910);
** kośćoły: farny '''Matki Boskij Bolesnyj''' (1797–1801); '''Na Gůrce''' – pjyrszy gotycki farny kośćůł przebudowany po roku 1797 na kierchowowo kaplica, obtoczo go park św. Jana Sarkandra na placu downego kerchofa; '''wańelicki''' przebudowany w 1791 ze zůmeckigo magazynu necůw do ryb;
** '''Krysowy Gyricht''' – klasycystyczny budůnek z roku 1789 zbudowany na placu downego rybńickigo zůmku;
* '''Bazylika św. Antůna z Padwy''' – nojwyższy kośćůł Gůrnego Ślůnska ze dwjyma 95-metrowymi wjeżami zbudowany w neogotyckim stylu mjyndzy rokami 1903 a 1906;
* '''Ansztalt do psychiczńe ńymocnych''' – neogotycki kůmpleks z roku 1886 na půłnoc uod cyntrum mjasta;
* '''Gruba Ignacy''' w peryferyjnyj dźelńicy Ńywjadům – uotwarto w 1792, uod 1999 bergmański skanzyn;
* '''Kolůńije familokůw''' z przełůmu XIX a XX stolyćo w dźelńicach Paruszowjec, Chwałowice a Boguszowice;
* '''Rybńicke Jeźoro''' – sztuczny wodny areał uo powjyrchńi 4,5&nbsp;km², co powstoł we 70.&nbsp;latach XX wjeku społym ze elektrowńům choby zdrzůdło wody do chłodzyńo turbin; suży tyż rekreacyjnym cylům, żeglorski sezůn sam two uod kwjytńa do paźdźyrńika;
* '''Przirodńiczo-landszaftowy kůmpleks Cysterske Kůmpozycyje Wjelkich Rud''' – kůmpleks lasůw uo powjyrchńi 493,87 km², co śe roztopjyrzo na půłnoc i zachůd uod Rybńika, a na uůnego wyglůnd mjała bez stolyća ajnflus dźałalność cysterskigo klosztora Rudy (kole 10 km na půłnocny zachůd uod mjasta);

== Transport ==
[[Plik:Dworzec kolejowy, Rybnik (01).jpg|thumb|Głowny banhof w Rybńiku]]
Z Rybńika dźiśo jeżdżům cugi we sztyrech rychtůnkach: [[Katowice]], [[Bogumin]], [[Raćibůrz]] a [[Pszczyna]]/[[Bjylsko-Bjoło]]. Na teryńe mjasta fůnguje uoźym banhofůw a banowych halteszteli. Na głownym banhofje ''Rybńik'' śe zatrzimujům aji mjyndzynorodowe sznelcugi do [[Praga|Pragi]], [[Wjedźyń|Wjedńa]], [[Warszawa|Warszawy]] a [[Budapeszt]]u.

W Rybńiku je nojwjyncyj růndůw w cołkij Polsce: do roku 2022 ich zbudowali 44. Na schůd uod mjasta kludźi [[autobana A1]], keryj kůntynuacyjům je czesko autobana D1. 

Miejsko kůmuńikacyjo tworzi 41 lyńiji KMR Rybńik. Jeżdzům sam tyż ńykere autobusy MZK Jastrzymbje.

== Partnyrske mjasta ==
* '''[[Dorsten]]''' ([[Mjymcy]])
* '''[[Eurasburg]]''' ([[Mjymcy]])
* '''[[Iwano-Frankůwsk]]''' ([[Ukrajina]])
* '''[[Karwino]]''' ([[Czesko Republika]])
* '''[[Larisa]]''' ([[Grecyjo]])
* '''[[Liévin]]''' ([[Francyjo]])
* '''[[Mazamet]]''' ([[Francyjo]])
* '''[[Newtownabbey]]''' ([[Wjelgo Brytańijo]])
* '''[[Saint-Vallier]]''' ([[Francyjo]])
* '''[[Wilyński uokryng]]''' ([[Litwa]])
* '''[[Bar (Ukrajina)|Bar]]''' ([[Ukrajina]])

== Dzielnice mjasta ==

# Ńydobczyce
# Kamjyń
# Ligota-Ligockô Kuźnia 
# Chwalowice 
# Zebrzydowice 
# Kokoczyń (Kłokociń)
# Gotartowice
# Boguszowice Stare
# Rybnickô Kuźnia. 
# Rybnik Północ
# Śródmieście
# Meksyk 
# Ochojec 
# Stodoły
# Wielopole
# Boguszowice Osiedle
# Maroko-Nowiny
# Grabownia
# Golejów
# Orzepowice
# Chwałęcice 
# Smolna 
# Paruszowiec-Piaski 
# Popielów 
# Radziejów
# Zamysłów
# Niewiadům


== Eksterne linki ==
 {{Commonscat|Rybnik}}
* [https://www.rybnik.eu/ Uoficjalno zajta mjasta]

{{Mjasta Gůrnego Ślůnska}}
{{Mjasta ślůnskigo wojewůdztwa}}

[[Kategoryjo:Rybńik|!]]
[[Kategoryjo:Grodzke krysy]]