Ńiger (rzyka)
Ńiger – trzećo, jak patrzeć na dugość a wiyrch dorzyczo rzyka Afriki, zarozki pů Ńilu a Kůngo. Uod mjana rzyki wźyno śe mjano państwa - Ńiger. Je nojważniszům rzykům zachodńij Afriki, je dugo na 4184 km a jeji dorzycze mo 2,3 mln km². Ćecze bez Gwinyjo, Mali, Ńiger, Byńin a Ńigeryjo
Pochodzyńy mjana
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Etymologijo ńyma ganc klarowno. Nojczyńśćij godo śe, iże mjano wźyno śe uod łaćińskigo słowa niger ("czorny"), nale ńyma do tego zdrzůdłůw. Krům tego, Portugalczyki smjanowały by radszyj rzyka we swoji godce – negro. Do tego Ńiger to ńyma rzyka ze czornům wodům. Ńykerzi mjarkujům, co mjano Ńigru moge uoznoczać farba ludźůw, kere mjyszkały wele ńij, nale żodno inkszo rzyka we Africe ńy mo takigo mjana. Beztůż mjarkuje śe tyż, iże uůne mjano můgło śe wźůńś wjerza ze keryjś afrikańskij godki, nale ze 30 rzeczy, kerych śe używo przi brzygach rzyki, żodno ńy mo takigo słowa, kere by spasowało. Jedyn ze forszlagůw godo, iże mjano je ze tuareskij frazy gher n gheren – "rzyka rzykůw" (co mo być skrůcane do ngher), kero je trafjano wele Timbuktu.
Plymjůna, kere mjyszkajům nad rzykům, dowajům jij roztůmajte mjana, jak choby Jeliba we godce bambara, Isa Ber ("srogo rzyka") we godkach sůnghaj, abo Kworra we ńykerych godkach Ńigeryje.
Bjyg Ńigru
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Bjyg Ńigru mogymy potajlować na trzi, kere fest śe růżńům. Zdrzůdła rzyki sům we schodńij tajli pasma Loma przi bagyńokach wele gůry Sougoula we połedńowyj Gwinyjii przi grańicy ze Sjerra Leůne. Z poczůntku je to mały strůmjyń, mjanowany Tembico – "Rzyka Ljanůw", kery ńyskorzi przemjyńo śe we Ńiger (przůdźi godali jeszcze uo uodćinku Dżoliba). Rzyka ćecze we Gwinyji bez wilgły růwńikowy las. Wuůnczas rzyka keruje śe na půłnocny schůd a wpado dů ńij mocka inkszych potokůw. We strzodkowyj Gwinyji rzyka mjanuje śe już Ńiger, jeji pjyrwsze sroge dopływy to sům Milo a Tinkisso. Uod mjasto Kouroussa aże do malijskigo głůwnego mjasta Bamako, kaj Ńiger wyćeko ze tropikalnych lasůw a wpływo w teryn Sudanu, do śe pů ńim żeglować. Pływajům sam rybocke łodźe, a tyż małe damfry. Do śe sam tyż spozorować pasażyrsko wodno industryjo.
Za Bamako wody Ńigru przitrefjajům na skały Sotouba. Czynsto wystympujům sam bystrza skirz kerych ńy do śe na rzyce żeglować aż do mjasta Koulikoro. Bez nostympne 1600 kilomyjtrůw Ńiger je nale zaś żeglowny. Za mjastym Ségou wpływo na szyroko růwńina Macina a rozdźelo śe na mocka myńszch rzykůw, kere czynto mjanuje śe wnůntrzno delta Ńigru. We czas deszczowyj pory wody tych rzykůw wzbjyrajům a teryn je zalywany – rzyczki kuplujům śe we jedna srogo ze szyrzkům do 150 km. Teryn tyn bůł kejś wnůntrznym morzym, do kerego wlazowoł Ńiger a rzyka Bani, kero je dźiśej prawym dopływym Ńigra wele Mopti.
Za růwńinům Macina, uod mjasta Bamba, napoczyno się drugi uodćinek bjegu rzyki. Ńiger ćecze sam szyrokim łukym po teryńy, co barźi ślatuje, a ńyskorzi za mjastym Timbuktu keruje śe do schodu, do przełynczy Taoussa na Saharze. Rzyka mo sam yno 100 m szyrzki, robi śe drůga pojstrzůd skałůw ze kwarcytu. Na uůnym pustynnym teryńe do rzyki ńy wpado żodyn dopływ. Keruje śe uůna dalij na połedńowy schůd, a przepływo bez mjasta Gao a Ansongo. Kůńczy śe tam żeglowny uodćinek, a napoczynajům bystrza, kere wlykům śe aże do mjasta Say we państwje Ńiger. Rzyka uopuszczo sam pustyńa a wroco na teryn Sudanu. Ńiger przepływo sam bez głůwne mjasto państwa Ńiger - Ńamey, a potym ćecze bez grańica ze Byńinym, coby trefić do Ńigeryji.
Půmjyndzy mjastůma Yelwa a Jebba Ńiger trefjo na grańitowe skały. Na tym uodćinku pobudowali tyż tama, skiż czego powstało zaporowe jeźoro Kainji. Dalij na połedńe, we dolnym bjegu rzyki, napoczyno śe teryn wilgłych růwńikowych lasůw. Za mjastym Lokoja rzyka ćecze już poleku i robi srogo masa wody głymboko na dwadźiśća, a we deszczowyj porze nawet na trzidźeśći myjtrůw. Do Ńigru wpado sam tyż jego prawy dopływ - Benue.
Wele 450 kilomyjtrůw na půłnoc uod ujśćo do Gwinyjskij Zatoki napoczyno śe szyroko delta Ńigru ze wjyrchym 25 000 km². Ńiger nanośi sam sztof a delta śe durch powjynkszo. Je to wjelgi teryn bagyńokůw, kery przećino masa uodnogůw rzyk a namorzinowe lasy. Ńykere jego uodnogi sům nale żeglowne a pływajům sam łodźe folowane towarym we Port Harcourt a inkszych hawynůw na wybrzeżu.
Nojwożńijsze dopływy
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Nojwożńijsze dopływy:
Mjasta nad Ńigrym
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Wożńijsze mjasta rozlygowane nade Ńigrym:
Bibjografijo
[edytuj | edytuj zdrzōdło]- Africa on a shoestring, Lonely Planet Publications Pty Ltd, 2004
- Encyklopedia sztuki starożytnej, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1974, str. 341 (hasło: Nok)
- Geograficzny atlas świata, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa-Wrocław 1989, tm II, str. 140
- Wielkie rzeki Afryki. Encyklopedia geograficzna, Agencja Muza, Warszawa 1991, str. 24-37