Klasyfikacyjo godkůw

Używo śe dwůch przodńich zort klasyfikacyji godkůw - klasyfikacyjo gynetyczno a strukturelno. Czasym używo śe tyż roztůmajtych klasyfikacyjůw funkcyjonalnych.

Klasyfikacyjo gynetyczno

Klasyfikacyjo gynetyczno, je to ukodańy godkůw podug ich pokrewjyństwa. Tajlůng tyn, uobyjmuje wjync ino godki naturalne, roz a kedy godki sztuczne, choby esperanto, volapük, czy quenya. Tajlůng na godki naturalne a sztuczne je skiż tygo tajlůngym nadrzyndnym nad tajlůngym gynetycznym.

Problymatyczne sům godki kryolske, kere to sům miszungym roztůmajtych godkůw, zwykle ojropejskich ze godkůma ludźi mjyszkajůncych we kolůńach a godkůma afrykůńskich plymjůn, ze kerych pochodzůły czornoskůre ńywolńiki.

Do dźiśej doło śe powywodźić godki uod wspůlnych pragodkůw, we kerych śe godało uokoło 9-10 tyśůncůw lot nazad. Terozki naukowce sztarujům śe przekroczyć tyn rant ich mogebnośćůw, atoli dowo to raczyj wůntpliwe wyńiki.

Nojwjynkszym wspůłczysnym problymym we tyj klasyfikacyje je stwjyrdzynie, co je uosobnům godkům a co je ino djalyktym, abo gwarům. Na uznańy jakigoś djalyktu za sůmodźylno godka majům ńyroz ajnflus raczyj wpływy polityczne, niźli czysto godkoznawcze. Lo bajszpila ślůnski je uważany za djalykt (abo raczyj skupina djalyktůw) polskigo, krům tygo aże wjela barzi podobne djalykty syrbskochorwackij godki sům uznowane za godki nacyjne (poszczygůlne tajle djalyktolne chorwackego barzi śe uod śa růżńiům, niźli sztandardowy chorwacki uod sztandardowygo syrbskego).

Jydnostki klasyfikacyje gynetycznyj

• makrofyla
• fyla
• subfyla
• makrogałyńź
• gałyńź
• podgałyńź
• familijo
• podfamilijo
• makrozorta
• zorta
• podzorta
• godka
• skupina djalyktůw (klaster djalyktalny)
• djalykt
• gwara

Klasyfikacyjo strukturolno

Czyli inakszyj typoligijo godkůw. Je to tajlůng, kery tajluje godki podug ich roztůmajtych cechůw. Nojczyńśćij stosowane to:

Kryteryjům fůnologiczno-fůnetyczne

Podug ilośći fůnymůw

• godki bogate we fůnymy (>50)
• godki strzydnio bogate we fůnymy
• godki bidne we fůnymy (<20)

Podug stosunku spůłgoskůw do sůmogoskůw

• godki spůłgoskowe (>70% spůłgoskůw)
• godki sůmogoskowe (>30% sůmogoskůw)

Podug prozodyje

• godki prozodyjne
  • ze ńystałym akcyntym
  • uoporte na iloczośe
  • uoporte na intůnacyje
• godki ńyprozodyjne

Kryteryjům morfologiczne

Godki izolujůnce

We tych godkoch wjynkszość morfymůw moży bůć sůmodźylnymi sowůma. Stosunki gramatyczne sům wyrażane bez roztůmajte przimjana, przisůwka a formy czasůwnikůw posiłkowych.

Godki syntetyczne

Tukej pojawio śe już zdecydowany tajlůng mjyndzy morfymym a sowym. Zauobycz na sowo składo śe morfym gramatyczny a jedyn abo kilka morfymůw gramatycznych a sowotwůrczych. Np. zdańy: "Robotńiki lezům."

• robot- morfym leksykolny, uoznaczo robota.
• -nik morfym sowotwůrczy, uoznaczo wykonowca czynnośći.
• -y morfym gramatyczny, uoznaczo liczba mnogo. Sůłgoska <k> we poprzydńim morfymie wymuszo alternacyjo y>i.
• lez- morfym leksykolny, uoznaczo iśće kajś.
• -ům morfym gramatyczny, uoznaczo 3.uos. liczby mnogij.

Godki syntetyczne dźelymy na

• fleksyjne - morfymy gramatyczne spyłńajům zwykle wiyncyj niż jydno funkcyjo a spyłńajům jům ino przi uokryślonyj grupie sůw, a mogům wymuszać zmjany fůnetyczne we innych morfymoch.
• aglutynacyjne - morfymy gramatyczne spyłńajům zwykle ino jydno funkcyjo a sowo bazowe ńy mo wjynkszygo znaczyńo przi ich wybjerańu.
• alternacyjne - funkcyjo morfymůw leksykolnych pyłńům rdzyńe spůłgoskowe a rola morfymůw gramatycznych pyłńům przirostki a alternacyje sůmogoskůw we rdzyńu.

Godki polisyntetyczne

We tych godkoch rozmywo śe zaś růżńica mjyndzy sowym a zdańym. Morfymy łůnczům roztůmajte funkcyje a ńy mo śćisłyj kategoryje czyńśći godki.

Kryteryjům syntaktynczne - wykłodniki syntaktyczne

Godki pozycyjne

Decyduje szyk sůw we zdańu. Np. englicke Percy loves Annabeth vs. Annabeth loves Percy. Szyk czasym decyduje tyż we ślůnskim: Muter kocho Ana vs. Ana kocho muter. Te godki sům zwykle izolujůnce.

Godki przipadkowe

Decyduje forma sůw uokryślajůncych. Np. ślůnske Maks ubił lwa vs. Lew ubił Marka. Te godki sům zwykle syntetyczne.

Godki inkorporujůnce (kůncyntryczne)

Decyduje forma sůw okryślajůncych. Np. we godce odżibwe Nen-tawēmā u-kī-ness-ā-n wāwāškēššu-wan - Mů braćikuůn-ubić-jům sarna - Můj braćikubił sarna. Take kůnstrukcyje sům tyż we ślůnskim: Berg zasłańo familoki vs. Familoki zasłańajům berg. Te godki sům zwykle polisyntetyczne.

Kryteryjům syntaktyczne - szyk sůw we zdańu

We wjynkszośći godek istńejům zdańa, kere mogymy podźelić na půdmjot (S uod łać. subiectum) uorzeczyńy (V uod łać. verbum) a dopyłńyńy (O uod łać. obiectum), choć rzadko zdańe mo je wszyjske, np. podmjot moży bůć wyrażůny formům czasowńika. Klasyfikacyjo ta tajluje godki, podug szyku (to je kolyjnośći) tych trzych przodńich elymyntůw zdańa. We godkoch izolujůncych a czyńśći polisyntetycznych szyk tyn je twordo przestrzegany, atoli we godkoch syntetycznych a wjynkszośći godkůw polisyntetycznych możno go dość swobodńy miyńić. Istńejům wjync nostympujůnce szyki zdańa:

• SVO
• SOV
• VSO
• VOS
• OSV
• OVS

Strukturolne rozrůżńyńy argumyntůw predykałůw

We godkoch, kere majům przipadki stosunki mjyndzy agynsym (A) – wykůnawcům czynnośći przi czasowniku ńyprzechodnim pacyjynsym i (P) – odbjůrcům czynnośći a doznajůncym (D) – wykůnowcům czynnośći przi czasowniku ńyprzechodnim.

Godki nůminatywne

Doznajůncy a agyns wyrażane Mianownikiym, pacjyns Biyrnikiym.

Godki ergatywne

Agyns wyrażany Ergatywym, doznajůncy a pacjyns Absolutywym.

Godki transytywne

Doznajůncy wyrażany jydnym przipadkiym, agyns a pacjyns drugim.

Godki dyrektywne

Wszyjske trzi sům wyrażane jydnym przipadkym - Dyrektywym.

Godki trůjdźylne

Kożdy elymynt je wyrażany innym przipadkim.

Godki aktywne

Majům dwie klasy rzyczownikůw - aktywne a pasywne a dwa przipadki morfosyntaktyczne - Ergatyw a Biyrnik. W zalyżnośći uod rzyczownika używo śe uodpowjydńygo przipadka.

Klasyfikacyje funkcyjonolne

Czosym używo śe tyż pozalingwistycznych klasyfikacyjůw funcyjonolnych, kej tajlůng na godki martwe, żywe, wegetujůnce a umarte; wehikulorne, nacyjne a etniczne; piśmiynne a ńypiśmiynne; zworte a rozproszůne atp.

Biblijografijo

• Alfred F. Majewicz, Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa 1989.
• Anna Kozłowska, Klasyfikacja języków