Kornwalijo

Ze Wikipedia
Kornwalijo na karće Ynglandu

Kornawalijo (ang. Cornwall IPA: /ˈkɔrnwɔːl/; kor. Kernow IPA: /ˈkɛ(r)nɔʊ/ abo /ˈkɛ(ɹ)nɔʊ/) – gyszichtowo-geograficzny kraj, a tyż nojbarzi na zachůd położůne hrabstwo Ynglandu. Je uůno położůne na Kornwalijskim Půłwyspje, na zachůd uod rzyki Tamar. Ferwaltůngowe cyntrům a tyż jedźine mjasto uo katedralnym (city) sztatuśe je Truro. Wjyrch Kornwalije (do kupy ze wyspůma Scilly je 3 563 km². Gynstość zaludńyńo hrabstwa je 144 ludźi na km².

Kornawlijczyki to je jedyn ze sześću celtyckich norodůw. Ńykere ś ńich uodporujům uobecnymu politycznymu sztatusowi regijůnu a fantujům uo wjynkszo autůnůmijo.

Ferwaltůngowy tajlůng[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Tajlůng Kornwalije na dystrykty

Kornawlijo tajluje śe na 7 dystryktůw. Tyn tajlůng ukozuje karta.

Mjano[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Mjano Kornawlije (Kernow) wźyno śe uod celtyckigo plymjyńa, kere kejśik pomjyszkiwało teroźno Kornwalijo, a kere Rzimjany zmjanowali Cornovii. Uůne słowo wźyno śe uod jeszcze wcześńijszygo mjana plymjyńa Brytůw - Corneu. Celtycki zdrzyń cern abo łacińske mjano cornu - uoba uoznoczajům winkel abo půłwysep[1] - mogům pokozować, co mjano uodnośi śe do kształtu Kornwalije [2]. Podańy na to używane uod ůng. 700r. p.n.e. mjano Cornubia uoznaczo ludźůw winkla[3] a nawjůnzuje do kształtu půłwyspa.

We VI a VII stoleću mjano bůło pomjyńane skiż ewolucyje staroangelskij godki[4]. Anglosasy dodali przirostek -wealas (auslyndery), kery we przikuplowańu do jednyj ze nowszych form stworził mjano Corn-weales[5].

Symbole[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Fana[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Fana Kornwalije

Fana Kornwalije (fana św. Pirana) to je czorny prostokůnt ze bjołym krziżym, kery je prostopadły do podstow a bokůw. Powjarka godo, co tworzićel fany, śwjytny Pirůn (patrůn kornwalijskich grubjorzůw cyny) stworził ja, kej widźoł erc cyne, kery rozpuszczoł śe we uogńu. Jeji pochodzyńy ńyma ale do kůńca ustalůne. Terozki je coroz czyńści używano, choćoż dali je powożano za nacjonalistyczny symbol.

Fana ta jest podano na fana św. Dawida.

Patrůny[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Patrůnym Kornwalije je śwjynty Piran, kery je tyż patrůnym grubjorzůw cyny. Je uo ńim kupa kornwalijskych powjarkůw[6]. Kornwalijczyki fajrujům uůnygo dźyń 5 merca[6].

Krům tygo roz za kedy godo śe, co patrůny Kornwalije to tyż św. Petroc a św. Michał. Nale tyn pjyrszy czyńśći kojarzůny ze sztadym Padstow a drugi ze gurům St Michael's Mount.

Korńijsko godka[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Korńijsko godka przinoleży do skupiny celtyckich godkůw a je fest spokrewńůno ze walijskům a bretůńskům, myńi ze irlandzkům, szkockům gaelickům a manx. Korńijski fůngowoł jako godka społecznośći do kůńca XVIII stolećo. We 1904 wydany uostoł "Porynczńik korńijskij godki", kery napisoł Henry Jenner. Podszukůnki ze 2002 pokozały, iże po korńijsku poradźi godać do porzůndku wele 300 perzůnůw, a 3 000 poradźi po korńijsku jyn trocha pogodać[7]. We Wjelgij Brytańiji ńy mo uůna uokreślůnygo prownygo sztatusu, nale uczům jeji we 12 kornwalijskich podstawowych szulach. Używo śe ji na przileżytość religijnych a śwjeckich śwjůnt[8]. We 2002 korńijski uostoł uoficjalńy uznany za godka norodowyj myńszośći we Wjelgij Brytańije[9], a we 2005 lokalny regjyrůnek dostoł pjyńůndze uod cyntralnygo rejyrůnku na jeji průmocyjo a uochrůna[10]. Sztandardowo forma godki przijyli we 2008[11]. Dwa człůnki brytyjskigo parlamyntu: Andrew George, deputowany ze St Ives a Dan Rogerson, kery reprezyntowoł Půłnocno Kornwalijo, złożyli parlamyntarno prziśynga po kornijsku.

Dymografijo[edytuj | edytuj zdrzōdło]

We Kornwaliji pomjyszkuje 513 527 perzůnůw[12], co dowo 144 ludźe na km2. Bestoż pod zglyndym gynstośći zaludńyńo Kornwalijo je 41 na 47 hrabstwůw Ynglandu. Strzedńi stoleće je 42roki. Kornwalijo mo zatela wysoki wzrost populacyje - 11,2% we dźyśyńćoleću 80. a 5,3% we dźyśyńćoleću 90. co dowo ji zaś pjůnty plac pojstrzůd hrabstwůw[13].

Půmjyńańo we wjelośći ludźůwe we Kornwaliji bez uůńske dwjesta lot[14]

Regijůn tyn ńy ma zaludńony růwno. Połedńowo tajla Kornwalije je wjyncyj zaludńono kej půłnocno, zaś wschodńo wjyncyj kej zachodńo.

Nojmyńszo gynstość mo půłnocne wybrzeże a Wyspy Scilly. Jedźińy dystrykt Restormel je mo gynstość zaludńyńo wjynkszo ańiżeli cołki regijůn South West England.

Wjelość ludźi Wjyrch Gynstość
Kornwalijo 524 300 3547 148
Caradon 83 300 664 125
Carrick 91 300 458 199
Kerrier 98 000 474 207
North Cornwall 85,3 1195 71
Penwith 64 400 304 212
Restormel 101 900 452 225
Wyspy Scilly 2 100 16 131
South West England 5 124 100 23 837 131
Yngland 50 762 900 130 281 390

Podug uůńskigo wszechuobecnygo wykozu (2001) nowjyncyj we Kornwaliji je Ynglanderůw, zaś Kornwalijczykůw je ino 7%. Godo śe, iże wele 50% mo richtig celtycke korzyńe.

Klimat[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Kornwalijo je rozlygowano na nojbarzi wysůńůnyj na połedńe tajli Wjelgij Brytańije, skuli czygo jeji klimat je ćopły a słůneczny. Źimy sům łagodne a śńyg ślatuje fest rzodko. (krům wyżki we postrzodkowyj tajli Kornwalijskigo Půłwyspa). Strzedńo roczno tymperatura je mjyndzy 9,8 a 12°C. We Kornwaliji je moc łagodnych zachodńich wjatrůw uod Atlantyckigo Uoceanu a je sam trocha deszczůw, nale myńi kej we inkszych tajlach zachodńigo wybrzyżo Wjelgij Brytańije. Rocznych uopadůw je kole 1100mm[15].

Przipisy