Używacz:Ozi/niger
Ńiger – trzećo, jak patrzeć na dugość a wiyrch dorzyczo rzyka Afriki, zarozki (pů Ńilu a Kůngo). Uod mjana rzyki wźyno śe mjano państwa - Ńiger. Je nojważniszům rzekům zachodńij Afriki, je dugo na 4184 km a jeji dorzycze mo 2,3 mln km². Ćecze bez Gwinyjo, Mali, Ńiger, Byńin a Ńigeryjo
Pochodzyńy mjana
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Etymologijo ńyma ganc klarowno. Nojczyńśćij godo śe, iże mjano wźyno śe uod łaćińskigo słowa niger ("czorny"), nale ńyma do tego zdrzůdłůw. Krům tego, Portugalczyki smjanowały by radszyj rzeka we swoji godce – negro. Do tego Ńiger to ńyma rzeka ze czornům wodům. Ńykerzi mjarkujům, co mjano Ńigru moge uoznoczać farba ludźůw, kere mjyszkały wele ńij, nale żodno inakszo rzeka we Africe ńy mo takigo mjana. Beztůż mjarkuje śe tyż, iże uůne mjano můgło śe wźůńś wjerza ze keryjś afrikańskij godki, nale ze 30 rzeczy, kerych śe używo przi brzygach rzeki, żodno ńy mo takigo słowa, kere by spasowało. Jedyn ze forszlagůw godo, iże mjano je ze tuareskij frazy gher n gheren – "rzyka rzykůw" (co mo być skrůcane do ngher), kero je trafjano wele Timbuktu.
Plymjyna, kere mjyszkajům nad rzykům, dowajům jij roztůmajte mjana, jak choby Jeliba we godce bambara, Isa Ber ("srogo rzeka") we godkach sůnghaj, abo Kworra we ńykerych godkach Ńigeryje.
Bjyg Ńigru
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Bjyg Ńigru mogymy potajlować na trzi, kere fest śe růżńům. Zdrzůdła rzyki sům we schodńij tajli pasma Loma przi bagyńokach wele gůry Sougoula we połedńowyj Gwinyjii przi grańicy ze Sjerra Leůne. Z poczůntku je to mały strůmjyń, mjanowany Tembico – "Rzyka Ljanůw", kery ńyskorzi przemjyńo śe we Ńiger (przůdźi godali jeszcze uo uodćinku Dżoliba). Rzyka ćecze we Gwinyji bez wilgły růwńikowy las. Wuůnczas rzyka keruje śe na půłnocny schůd a wpado dů ńij mocka inkszych potokůw. We strzodkowyj Gwinyji rzyka mjanuje śe już Ńiger, jeji pjyrwsze sroge dopływy to sům Milo a Tinkisso. Uod mjasto Kouroussa aże do malijskigo głůwnego mjasta Bamako, kaj Ńiger wyćeko ze tropikalnych lasůw a wpływo w teryn Sudanu, do śe pů ńim żeglować. Pływajům sam rybocke łodźe, a tyż małe damfry. Do śe sam tyż spozorować pasażyrsko wodno industryjo.
Za Bamako wody Ńigru przitrefjajům na skały Sotouba. Czynstowystympujům sam bystrza skirz kerych ńy do śe na rzyce żeglować aż do mjasta Koulikoro. Bez nostympne 1600 kilomyjtrůw Ńiger je nale zaś żeglowny. Za mjastym Ségou wpływo na szyroko růwńina Macina a rozdźelo śe na mocka myńszch rzykůw, kere czynto mjanuje śe wnůntrzno delta Ńigru. We czas deszczowyj pory wody tych rzykůw wzbjyrajům a teryn je zalywany – rzyczki kuplujům śe we jedna srogo ze szyrzkům do 150 km. Teryn tyn bůł kejś wnůntrznym morzym, do kerego wlazowoł Ńiger a rzyka Bani, kero je dźiśej prawym dopływym Ńigra wele Mopti.
Za růwńinům Macina, uod mjasta Bamba, napoczyno się drugi uodćinek bjegu rzyki. Ńiger ćecze sam szyrokim łukym po teryńy, co barźi ślatuje, a – jak mińe mjasto Timbuktu – keruje śe do schodu, do przełynczy Taoussa na Saharze. Rzyka mo sam yno 100 m szyrzki, robi śe drůga pojstrzůd skałůw ze kwarcytu. Na uůnym pustynnym teryńe do rzyki ńy wpado żodyn dopływ. Keruje śe uůna dalij na połedńowy schůd, a przepływo bez mjasta Gao a Ansongo. Kůńczy śe tam żeglowny uodćinek, a napoczynajům bystrza, kere wlykům śe aże do mjasta Say we państwje Ńiger. Rzyka uopuszczo sam pustyńa a wroco na teryn Sudanu. Ńiger przepływo sam bez głůwne mjasto państwa Ńiger - Ńamey, a potym ćecze bez grańica ze Byńinym, coby trefić do Ńigeryji.
Půmjyndzy mjastůma Yelwa a Jebba Ńiger trefjo na grańitowe skały. Na tym uodćinku pobudowali tyż tama, skiż czego powstało zaporowe jeźoro Kainji. Dalij na połedńe, we dolnym bjegu rzeki, napoczyno śe teryn wilgłych růwńikowych lasůw. Za mjastym Lokoja rzyka ćecze już poleku i robi srogo masa wody głymboko na dwadźiśća, a we deszczowyj porze nawet na trzidźeśći myjtrůw. Dů Ńigru wpado sam tyż jego prawy dopływ - Benue.
Wele 450 kilomyjtrůw na půłnoc uod ujśćo do Gwinyjskij Zatoki napoczyno śe szyroko delta Ńigru ze wjyrchym 25 000 km². Ńiger nanośi sam zacowy sztaf a ta delta śe durch powjynkszo. Je to wjelgi teryn bagyńokůw, kery przećino masa uodnogůw rzyk a namorzinowe lasy. Ńykere jego uodnogi sům nale żeglowne a pływajům sam łodźe folowane towarym we Port Harcourt a inkszych hawynůw na wybrzeżu.
Nojwpżńijsze dopływy
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Nojwożńijsze dopływy:
Mjasta nad Ńigrym
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Wożńijsze mjasta rozlygowane nade Ńigrym:
Gyszichta
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Ńiger bůł wjedźany dlo ojropejskich starożitnyj cywilizacyje ze relacyjůw handlyrzy, co łaźili po pustyńi. Uo rzece je godane we Dźejach Herodota. Na uobszarze teroźńij Nigeryje bůły wtedy afrikańske krůlestwa. Do nojstarszych wrachowuje śe kultura Nok ze terynůw zbjyu Ńigra a Benue we teroźńij strzodkowyj Ńigeryji. Uůna kultura bůła wjerza nojlepszo uod IX stolećo p.n.e. a kůńcem II stolećo n.e. Przi archeologicznych wykopaliskach, kere bůły sam prowadzůne, nejdli mocka ceramiki, wyroby ze gładzůnych kamjyńůw a ze żelaza a tyż terakotowe figurki (ludźiki uo negrojidalnych cechach a zwjyrzyńća). Powożo śe, iże uůna kultura mjała ajnflus na kůnszt krůlestwůw Jorubůw, co powstały ńyskorzi, nojbarzi Ife a Byńinu.
Wjerza juzaś we V stoleću p.n.e. bůło handlowe wymjyńańy mjyndzy ludźůma za dorzyczo Ńigru a Kartagińczykůma na dalekij půłnocy kůntynyntu. Jeźdźili uůńi bez pustyńo we karawanach, a głůwne towary, co śe je wymjyńali, to bůły skůry, fyjdry, elefantowe gnaty a złoto. Kartagiński żeglorz Hannon podjyn ańi morsko wyprawa na połedńe wzduż zachodnich wybrzeżůw Afriki a podug ńykerych interpretacyjůw popłynył ańi do teroźnego Kamerůnu, a to by uoznoczało, iże przepłynył wele ujśćo Ńigru (podug inkszych interpretacyjůw dopłynył yno do Sierra Leone). Kartagińczyk prziwiez ze sobům mocka bogatych towarůw.
We Strzedńich Storoczach przi brzegach Ńigru bůło pora afrikańskich cywilizacyjůw. Jedna ze pjyrszych bůło Imperyjům Ghany, kere bůło rozlygowane na terynach teroźnygo strzedńigu bjygu Ńigru a śyngało na půłnoc aże do teroźnyj Mauretańiji, kaj założyli głůwne mjasto imperyjům, Kumbi Salih. Wjerza we czasach Imperyjům Ghany nad Ńigrym powstoł legyndarny (powjarkowy?) sztad Timbuktu, rozlygowany na půłnocnym zakolu rzeki na skrziżowańu handlowych szlakůw. Nojwjynkszo potynga Ghana bůła we XI stoleću, lecz chnet cyntralne mjasto imperyjům uostała podbito uod marokańskij dynastyji Almorawidůw, bez co upadnyło krůlestwo.
Nostympne imperyjům, co powstało we dorzyczu Ńigra to bůło Imperyjům Mali. Jigo głůwne mjasto to bůło wuůnczas Timbuktu, nale ważne bůło tyż mjasto Dżenne, rozlygowane dalij na zachůd, na růwńińe Macina, kere bůło handlyrskim uostrzodkym. Uůne mjasto skiż strategicznygo położyńo na wyspje na rzece Bańi bez dugi czas ńy dowało śe ajnflusowi Mali a fůngowało choby uosobne państwo-mjasto. Same Imperyjům Mali rozćůngało śe atoli dali na zachůd, azę do terynůw teroźńigo Synegalu nad Atlantykym. Głůwne zdrzůdło dochodůw to bůł wuůnczas handel złotym. We XIV stoleću imperyjům rozlećało śe atoli skirz dynastycznych haji. We cyntralnym mjeśće durch půmjyńoł śe regjyrůnek, skirz czego krůle gibko ustali mjeć władza nad cołkim terytoryjům państwa. Wczas swojigo istńyńo malijskie imperyjům prziczyńoło śe nale do rozprzestrzyńyńo cywilizacyje a kultury po uobszarze zachodńigo Sahelu a Sudanu. Rozprzestrzeńůł se tedy tyż charakterystyczny lo Imperyjům Mali styl baukůnsztu – chałpy stowjane ze gliny abo suszůnyj cegły, bajszpilami uod tego kůnszty sům moszeje we Dżenne a Timbuktu, nale styl tyn do śe trefić tyż barzi na połdne, na terynach teroźńigo Burkina Faso (ntp. moszeja we Bobo-Dioulasso).
Erbym tyj kultury bůł Songhaj, fůngowoł w tyn sům czas, co Mali a bůł jimu podlygły. Jak malijske imperyjům upadło Songhajowje rozleźli śe we XV a XVI stolećo daleko na zachůd uod swoji głůwńigo sztadu Gao a zajynli uobszary strzodkowygo bjygu Ńigra, razym ze mjastym Timbuktu, kere uopanowali Tuaregi a Dżenne, kere mjoł lud Malinke. Uůnych ajnflus śyngoł tyż na wschůd, aże do mjasta Agadez a daleko na půłnoc, do głymbu Sahary. Imperyjům Songhaj bůło znůme skirz bogactwa, a dwůr władcy składoł śe z kupy byjamterůw, eunuchůw, katów, błoznůw, muzikůw, gyszichterůw a kuglorzů. Kůńec potyngi Songhaůów bůł dźepjyro pod kůńec XVI stolećo skiż wojyn ze sułtanatym Maroka. Sułtůn Ahmad I al-Mansur ze dynastyji Saadytůw do kna rozbjůł Songhajůw we 1590 a złůmoł potynga uůnych państwa. We nostympnych stolećach, aże do przibycio ojropejskich potyng kolůnialnych we strzodkowym bjygu Ńigru bůło pora myńszych krůlestw, ntp. państwa ludu Bambara, Tukulerůw a Fulan.
We dolnym bjygu Ńigeru, we teroźnyj Ńigeryji, uode połowy XV stolećo wieku rozwijały śe krůlestwa JorubůByzuch, z kerych nojbarzi znajůme bůło Krůlestwo Byńinu (inksze to Ife, Nupe a Ojo). Benin słynął z kunsztownych wyrobów artystycznych – figurek i posążków odlewanych lub rytych w mosiądzu, umownie zwanych Brązami z Beninu. Benińscy rzemieślnicy wyrabiali też przedmioty z drewna i kości słoniowej, cechujące się wysoką ekspresją i walorami artystycznymi, świadczącymi o wysokim stopniu rozwoju cywilizacji. Z tego też powodu Benin nazywano Czarną Grecją. Uważa się, że Jorubowie byli spadkobiercami wspomnianej wcześniej starożytnej kultury Nok.
W XIX wieku Benin zaczął jednak chylić się ku upadkowi, prawdopodobnie w wyniku handlu niewolnikami, który doprowadził do wyprzedania w niewolę najlepszych benińskich artystów. Ostateczny cios królestwu położyła jednak w 1897 roku karna ekspedycja Brytyjczyków pod wodzą admirała Harry'ego Rawsona. Doszczętnie złupił i zniszczył on stolicę królestwa – Wielki Benin (dzisiaj miasto Benin).
Pierwsze badania dorzecza Nigru sięgają jednak znacznie wcześniej, bo przełomu XVIII i XIX wieku. Już w 1795 roku szkocki lekarz Mungo Park podjął swoją pierwszą wyprawę do Afryki. Popłynął wtedy w górę rzeki Senegal w poszukiwaniu źródeł Nigru (sądzono wówczas, że rzeki Gambia, Senegal i Niger mają wspólne źródło). Po licznych przygodach, ucieczkach przed wojownikami tubylczych plemion i fanatycznymi muzułmanami Mungo Park dotarł w końcu do górnego Nigru, same źródła odkryli dopiero w 1879 roku Francuz Marius Moustier i Szwajcar Josua Zweifel. Mungo Park został natomiast pojmany przez jednego z afrykańskich władców i musiano wykupić go z niewoli. Skłoniło go to do powrotu do Europy, jednak już w 1805 roku podjął kolejną wyprawę. Początkowo towarzyszyło mu kilkudziesięciu ludzi z Gambii, jednak wkrótce w wyniku chorób zostało ich już tylko kilkunastu. Mungo Park popłynął wraz z nimi zbudowaną przez nich szalupą w dół rzeki. Minęli Timbuktu i wielki łuk Nigru i skierowali się w stronę terenów dzisiejszej Nigerii. Napotkali tam jednak wrogie plemiona i gdy zaatakowana szalupa zaczęła tonąć na bystrzach w pobliżu Bussa, musieli ratować się ucieczką. Mungo Park zginął wówczas tragicznie w odmętach Nigru. Uratowano jednak jego dziennik, który wysłano następnie do Londynu.
Jednym z pierwszych Europejczyków, o którym wiadomo, że podróżował po obszarach górnego i środkowego Nigru był także francuski podróżnik René Caillé. W przebraniu egipskiego niewolnika, nauczywszy się wcześniej arabskiego, przewędrował on pieszo wraz z karawaną kupców od terenów Senegalu wzdłuż Nigru aż do Timbuktu. Dotarł tam w 1828 roku, wycieńczony i chory, nie zdradził jednak swojej tożsamości. Dzięki temu udało mu się jako jednemu z pierwszych zwiedzić to legendarne miasto, niedostępne wówczas dla niemuzułmanów. Wcześniej dokonał tego tylko Anglik Alexander Gordon Laing w 1826 roku, który jednak przypłacił to życiem. Caillé przedostał się natomiast jeszcze z Timbuktu do Maroka i zwiedził tamtejsze zakazane miasta. Wkrótce potem zmarł jednak z powodu trudów długiej wędrówki i chorób, których się nabawił. Swoimi podróżami zdobył jednak uznanie Towarzystwa Geograficznego. Był pierwszym Europejczykiem, który przemierzył wnętrze Afryki Zachodniej od Gwinei po Morze Śródziemne.
W czasach kolonialnych tereny dorzecza Nigru podzielone zostały między dwie europejskie potęgi: Francję w ramach Francuskiej Afryki Zachodniej i Wielką Brytanię w ramach Brytyjskiej Afryki Zachodniej. Rozpoczęto wtedy modernizację tych terenów, jednak tylko częściowo zdołano wyplenić dawne kultury i zwyczaje. Chociaż nad brzegami Nigru w ciągu ostatnich stu lat wyrosły dwie wielkie metropolie – Bamako i Niamey, a w jego delcie prowadzi się obecnie intensywną eksploatację złóż ropy naftowej, to jednak w wielu regionach wciąż żywe są dawne tradycje i wierzenia. W wielu miastach nad brzegami Nigru życie zmieniło się w ciągu ostatnich stuleci tylko niewiele. Wraz z rozwojem turystyki wśród mieszkających tu ludów budzi się także świadomość ogromnego dziedzictwa kulturowego. Dotyczy to zwłaszcza terytorium Mali, który to kraj – ze względu na ustabilizowaną sytuację polityczną oraz bogactwo zabytków średniowiecznych królestw – cieszy się wśród turystów dużą popularnością.
Znaczenie gospodarcze
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Niger od starożytności odgrywał rolę najważniejszego szlaku transportowego w obszarze Afryki Zachodniej. Na jego żeglownych odcinkach, tak w przeszłości, jak i obecnie kursują łodzie wypełnione towarami na handel. Dawniej były to kość słoniowa, złoto i wyroby rzemieślnicze, dziś, oprócz tych ostatnich, także surowce naturalne. Dawniej był to jedyny szlak, dzięki któremu w Afryce Zachodniej mogły rozprzestrzeniać się wpływy kulturowe miejscowych królestw, a także islamu. Niger służy także jako szlak transportu pasażerskiego. W okresie pory deszczowej wiele miast w jego środkowym biegu zostaje odcięta od stałego lądu przez wezbrane wody. Niger jest też najwygodniejszą trasą transportową w obszarze Sahary – na północnym zakolu rzeki.
Od czasów starożytnych wody Nigru nawadniały także okoliczne pola, dzięki czemu mogły rozwinąć się tu ośrodki afrykańskiej cywilizacji. Z tego też powodu obszar nad środkowym Nigrem, a zwłaszcza na równinie Macina, nazywany bywa Afrykańską Mezopotamią. W górnym i środkowym biegu Niger wylewa raz w roku w okresie pory deszczowej (od czerwca do września). W tym czasie rzeka zasilana jest deszczami z dwóch stron – w strefie tropikalnej u źródeł i u ujścia. Wody płynące od źródeł potrzebują kilku miesięcy, żeby dotrzeć do dolnego biegu i kiedy tak się stanie, Niger wylewa tam po raz drugi (w lutym i marcu). Dawniej większa część ogromnych mas wody marnowała się, jednak w XX wieku wdrożono międzynarodowy program Niger River Schema, w ramach którego zbudowano zapory w Sotoubie i Sansandingu w Mali oraz w Kainji w Nigerii. Dzięki nim udało się nawodnić obszary wcześniej za suche pod uprawę i jednocześnie wykorzystać część terenów dawniej całkowicie zalewanych wodą. Wskutek tego rozrosło się między innymi miasto Bamako, które obecnie jest ważnym ośrodkiem handlowym pośrodku pól uprawnych, a jeszcze sto lat temu było niewielką miejscowością. Najważniejsze uprawy na tym terenie to ryż, bawełna i kawa.
Zdrzůdła
[edytuj | edytuj zdrzōdło]- Africa on a shoestring, Lonely Planet Publications Pty Ltd, 2004
- Encyklopedia sztuki starożytnej, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1974, str. 341 (hasło: Nok)
- Geograficzny atlas świata, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa-Wrocław 1989, tm II, str. 140
- Wielkie rzeki Afryki. Encyklopedia geograficzna, Agencja Muza, Warszawa 1991, str. 24-37
Uobocz tyż
[edytuj | edytuj zdrzōdło]