Karta ôd Helwiga
 |
Ślabikŏrzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim. |
Karta ôd Helwiga (ôrginalny tytuł łac. Tabula geographica sive Mappa Silesiae[1]) to je piyrszŏ srogŏ samodzielnŏ karta Ślōnska[pozōr 1][2], wydanŏ we 1561 roku bez forszera i pedagoga majstra Martina Helwiga. Po 3 latach roboty karta ôstała wyrzeźbiōnŏ na 12 platach drukarskich. Rzeźbiōł ja H. Kron, a kartã wydrukowoł Johann Creutzig w Nysie[3]. Helwig stworzōł kartã podle włŏsnych ôbserwacyji, a tyż ôzprŏwek lokalnyj ludnoście[4].
Karta miała pŏrã wydań. Terŏźnie znōmy wydaniŏ z lŏt 1561, 1605, 1612, 1627, 1642, 1685, 1738, 1745, 1746, 1765, 1776, 1776, 1778, 1889 − cuzamyn 14. Dugi czas bōła to jedynŏ tyj zorty karta, kerŏ pokazowała Ślōnsk. Wiela razy bōła ôna publikowanŏ we atlasach, a stała sie mustrym dlŏ kart pochodnych. Ôrginalnŏ wersyjŏ karty niy zachowała sie do dzisiej. Powstoło pŏra kopije karty ôd Helwiga. Nojwŏżniyjszŏ z nich to kopijŏ, kerŏ Abraham Ortelius włōnczōł do swojigo dzieła Theatrum Orbis Terrarum (1570), inksze znane kopije sōm ôd Gerharda de Joda i Gerardusa Mercatora[3][5][6][7].
Karta ôd Helwiga je tyż interesujōncŏ z pōnktu widzyniŏ ôchrōny autōrskich praw. W czasie audiyncyje na Zōmku Praskim we 1561 roku Helwig żōndoł ôd cysŏrza Ferdynanda I Habsburga imprimatur (zwōla na drukowanie), a tyż strzodka zapewniajōncego kōnfiskatã niylegalnych kopiji i grziwny we wysokości dziesiyńciu grziwn złota. Grziwna ta ôstała niyskorzi rōwno roztajlowanŏ dlŏ autora a mōnarchy. Bōła to możebnie piyrszŏ we historyji kartografije ôchrōna autōrskich praw[5][8][9].
Martin Helwig
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Martin Helwig narodziōł sie w Nysie 5 listopada 1516 roku. Uczōł sie we katolickij szkole, nale niyskorzij stoł sie spōmŏgŏczym nauk Lutra. Ôd 1552 roku robiōł we szkole Maryje Magdalyny we Wrocławiu, keryj ôstatnie 14 lŏt swojigo życiŏ bōł rechtorym. Umrził 26 stycznia 1574 roku[7].
Zajmowoł sie astrōnōmijōm i horoskopami (kere ułożōł dlŏ wszyjskich swojich ôźmiu bajtli), nale pedagogika w jego życiu bōła nojwŏżniyjszŏ. Inksze jego roboty to łaciński ôpis Ślōnska i karta antycznyj Italije[5][6][9].
Ôpis karty
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Karta ukazuje cołki Ślōnsk i Ziymiã kłodzkõ, srogszõ tajlã Dolnyj a Gōrnyj Łużycy, tajlã Brandynburgije, Polskã, Słowacyjõ (Madziary), Morawã i Czechy. Wnyntrznŏ rōmka karty wyznaczŏ terytorium 49° 36‘ – 52° 26‘ szyrokości geograficznyj pōłnocnyj, 37° 14‘ – 42° 52‘ dugości geograficznyj weschodnij na połedniowyj rōmce karty a 37° 6‘ – 42° 56‘ dugości geograficznyj weschodnij na pōłnocnyj rōmie karty. Przibliżōnŏ skala karty to 1:550 000. Karta mŏ połedniowõ ôriyntacyjõ, beztuż co autōr chcioł, coby Gōrny Ślōnsk bōł na gōrze karty, Dolny Ślōnsk na dole, a strzodkowŏ Ôdra płynyła na Dolny z gōry[5][6].
Dzieło ôgraniczo zdobiōnŏ na bogato dekoracyjnŏ zewnyntrznŏ rama karty, kerŏ mŏ przibliżyć ślōnskõ heraldykã. Je na nij wapyn Wrocławia, Cieszyna, Ôpawy, Raciborza, Świdnicy, Jawora, Ôpola, Żagania, Gogowa, Ôleśnicy, Ziymbic, Brzygu, Lignicy i Nysy. Wnyntrznŏ rama chyto nec geograficzny słożōny z prostokōntōw ôdpadajōncych 2‘ dugości abo szyrokości geograficznyj[6].
Na karcie sōm trzi kartusze. Nojsrogszy łōnczy sie z wnyntrznōm zajtōm gōrnyj ramy wnyntrznyj. Tyn kartusz mioł dedykacyjõ dlŏ Mikołaja II Rehdigera (wrocławski patrycjusz, rajca, szambelan, a niyskorzij tyż wojewoda wrocławskigo ksiynstwa, kery przajōł stworzyniu karty), a niyskorzij inksze teksty abo tytuł karty. We myńszym kartuszu u spodka karty widniało ôstrzeżynie ô prziwileju cysŏrskim i placu wydaniŏ karty (w Nysie z Johannem Creutzigiym), w dalszych latach bōły sam wrażane dane ô wydŏwcach i drukarzach. We nojmyńszym kartuszu je kōmpas[5][6].
Wŏżnym elymyntym karty je tyż skala graficznŏ, kerŏ je w prawyj dolnyj tajli karty. Je to skala linijowŏ, kerŏ registruje dwadziścia niyôkryślōnych mil[5][6].
Przestrzyństwo naôbkoło szkryfōnku karty dopołniajōm dwie sroge bogato zdobiōne postacie. We prawym dolnym winklu je czeski lew, w lewym dolnym polski adler[5][6].
Karta je zebranŏ w farby. Lasy sōm pōmalowane na zielōno, rzyki sōm modre, a gōry we ôdciyniach brōndze i zielyni. Zidlōngi sōm podświytlōne na czerwōno i żōłto. Moc farb używo sie tyż do ôbtŏczajōncych szkryfōnkōw a kartuszy[6].
.jpg)
Sama karta mo rzeźbã terynu, wodã, zidlōngi, roślinność i ôpis. Do przedstawiyniŏ rzeźby terynu użyty ôstoł knif bergu. Plastyczność rzeźby dopołnio rysowanie ciyni na pōłnocno-weschodnich zboczach. Ôsobliwościōm zwiōnzanōm ze plaskatorzeźbōm je szkryfōnek wyproszczōnyj postaci cigi ze porożym, szwancōm i karkoszkōm (tm. Rōbenczal) we bliżu klarownie zaznaczōnyj Śniyżki[3][5][6].
Karta pokazuje cuzamyn 42 cieki wodne z mianym a 12 ciekōw bez miana abo z felernym mianym[3][5][6].
Zidlōngi na karcie potajlowane sōm na sztyry grupy: Stadt − miasto, Closter − klŏsztōr, Schlos − zōmek i Dorf − wieś. Coby jy ôdrōżnić, Helwig ôbrobiōł legyndã karty skłŏdajōnco sie ze 4 symbolōw graficznych i jednowyrŏzowych wyklarowań we miymieckij gŏdce prziwstōnych do nich po prawyj zajcie. Legynda je we połedniowo-weschodnij tajli karty we bliżu Śniyżki. Kożdy plac je zaznaczōny na karcie ôdpednim znakym, kery dopołniŏ schymatyczny szkryfōnek placu. Miana placōw sōm zaôbycz miymiecke. Na karcie je cuzamyn 327 zidlōngōw − 254 miasta, 17 klŏsztōrōw, 29 zōmkōw i 27 wsi[3][5][6].
Na karcie dōminujōm miymiecke miana, ale znojdymy sam tyż teksty łacińske. Na karcie sōm tyż dwie ciekawostki: rys nojstarszyj szkoły na Ślōnsku z datōm jeji nastōniŏ a tyż ôbrŏzek chmylnikōw kole Glywic[3][5][6].
Pozōr
[edytuj | edytuj zdrzōdło]- ↑ We sporności z popularnym wierzyniym, karta ôd Helwiga niy bōła echt piyrszōm kartōm Ślōnska. Wczaśnij powstoła karta ôd Sebastiana Münstera, kerõ wydoł we 1544 roku w Basel. Jednak karta ôd Münstera mŏ połno felerōw i wymyślyń. Historyk Piotr Greiner nazwoł kartã ôd Helwiga „piyrszōm modernōm, rzetelnōm kartōm tego regiōnu [Ślōnska]”.
Przipisy
- ↑ Kartografia, dawne mapy, weduty…#1, 22 marca 2017 [dostymp 2021-07-06] (polski).
- ↑ Grażyna Kuźnik, Wielka awantura o mapę Śląska dwóch geografów renesansu, Dziennik Zachodni, 12 stycznia 2013 [dostymp 2021-07-06] (polski).
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Jiří Černohorský i inni, Staré a nové mapy z území České republiky: Průvodce výstavou, Praha: Český úřad zeměměřický a katastrální, 2013, s. 5-6 [dostymp 2021-07-06] [zarchiwizowane z adresy 2013-05-20].
- ↑ Grzegorz Sanik, Mapa Śląska Martina Helwiga z 1561 roku, e-DolnyŚląsk.info, 18 grudnia 2020 [dostymp 2021-07-06] (polski).
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 Tomáš Grim, Vývoj slezské kartografie do počátku 18. století - Development of Silesian Cartography up to beginning of 18th century, 2005 [dostymp 2021-07-06] (czeski).
- ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 Tereza Soudná, Kartografický jazyk starých map Moravy a Slezska, Praha: České vysoké učení technické v Praze. Vedoucí práce Ing. Růžena Zimová, Ph. D., 2008 [dostymp 2021-07-06] (czeski).
- ↑ 7,0 7,1 Veronika Bělecká, Helwigova mapa Slezska [w:] Filip Antoš, Historické mapy zemí Koruny české, staremapy.cz, 2006 [dostymp 2021-07-06] [zarchiwizowane z adresy 2015-01-25].
- ↑ Milo Burdátš, Nejstarší české mapy VI. Naše rodina, Praha: FORTUNA, 1999 [dostymp 2021-07-06] [zarchiwizowane z adresy 2008-04-24] (czeski).
- ↑ 9,0 9,1 Martin Helwig [w:] Milan Drápela i inni, Dějiny kartografie - multimediální učebnice, Brno: Geografický ústav PřF MU Brno [dostymp 2021-07-06] [zarchiwizowane 2014-10-10] (czeski).
Necowe ôdwołania
[edytuj | edytuj zdrzōdło]- Kazimierz Kozica, Martin Helwig's map of Silesia from 1561 - an unknown edition from 1612, explokart.eu [zarchiwizowane 2014-01-11].