Wikipedyjo:Ślabikŏrz krok po kroku
| ||
| ||
| ||
Ślabikŏrz bōł pōmyślany, żeby ślōnske dzieci we szkole niy musiały sie ekstra uczyć dwōch alfabetōw. Podle tego, jak to je robiōne we Europie, nojlepsze efekty przi nauce jynzykōw myńszościowych dŏwajōm prawie take rozwiōnzania. Tōż jak znŏcie polski alfabet, toście już sōm we połowie drōgi do tego, żeby pisać ślabikŏrzym i naprŏwda styknie sztwierć godziny, żeby poznać cołke prawidła używaniŏ tych liter. Zacznymy ôd tych dwōch nojważniyjszych, to znaczy Ôô i Ōō.
Ôô jak ôkno, ôko, ôn, ôna
Jak mōmy głoska o na przodku słowa, to niy wymowiōmy jij jak normalne o. Niykerzi beztōż do zŏpisu dodŏwajōm literã ł na przodek i piszōm łokno, łoko, łón itp. Tworzi to ale problym, bo to niyma zgodliwe ze etymologijōm, a ludzie ze połednia Gōrnego Ślōnska niy rozumiōm, czymu tam miałoby być te ł, jak przecã tak sie niy wymŏwiŏ. Na zicher tyż znodli by sie starsi ludzie we inkszych tajlach Ślōnska, co pedzieliby to samo.
Stōnd litera ô. Czytōmy jōm jak [u̯o] i stawiōmy ino na przodku słowa abo tymatu słowa:
- ôko, ôkno, ôbalić, ôsprawiać, ôziym, ôświycić itd.
Ze tym przodkym tymatu rozchodzi sie ô to, że jak mōmy słowa ôrać, ôbalać, ôświycać i inksze, co sie zaczynajōm na ô, to piszymy tyż poôrać, poôbalać, naôświycać etc.
Pozōr! Ta litera suży ino do tych wymianowanych przipadkōw. Niy używōmy jij do kożdego ło we kożdym słowie, to znaczy niy piszymy koô, sôwo, poôwa, abecadô, bôto ani żŏdnych inkszych!
Drugi pozōr! Słowa jak łōński, łokeć, łopata, łōżko, łōmać, łŏtać piszymy tak, jak widać.
Ōō jak mōm, wōzyk, chopcōw
Litera ō mŏ dwie funkcyje. Po piyrsze je to ôdpowiednik polskigo ó, to znaczy jak we polskim alfabecie piszymy miód, krów, zbiór, to we ślōnskim mōmy miōd, krōw, zbiōr itd.
Po druge ō sie pojawiŏ tam, kaj o stŏwŏ przed m, n abo ń. To znaczy, że nigdy niy ma we ślōnskim alfabecie om, on, ani oń, a dycki je w nim ōm, ōn i ōń:
- bōmbōny, sztrōm, sōmsiod, anōng, belōntać, krasikōń, sorōń, tōńszy itd.
Je ino pŏrã wyjōntkōw, kaj sie pisze blank inakszyj niż po polsku, bez przikłŏd drōt abo bōt, ale takich słōw je tak mało, że niy bydymy tukej nad niymi dysputyrować.
A co, jak o stoji na przodku słowa, a pō nim je m, n abo ń?
Wtynczŏs mōmy dwa przipadki:
- we nowych zapożyczyniach niymieckich piszymy ō na przodku: ōma, ōpa, ōberiba, ōnkel
- we wszyjskich inkszych przipadkach piszymy ô: ôn, ôna, ômasta
To nawet słychać, jak sie to powiycie na głos. Jedne i druge sie inakszyj wymŏwiŏ.
ŏ jak trŏwa, gŏd, przikłŏd
Ta litera nigdy niy stoji na przodku słowa. Ôna sie wziōnła z tego, że po ślōnsku mōmy sztyry warianty wymŏwianiŏ tyj głoski:
- połedniowy wschōd (Bytōm, Racibōrz, Pszczyna, Cieszyn) i pas blank na pōłnocy (ôd Tarnowskich Gōr bez Ôlesno i dalij w strōnã Sycowa) gŏdŏ trowa,
- zachōd (Toszek, Wielke Strzelce, Ôpole) gŏdŏ trouwa,
- połedniowy zachōd (Koźle, Gogōwek, Biołŏ) gŏdŏ trauwa,
- we Piechocicach gŏdŏ sie treuwa.
Te rōżnice wziōnły sie z tego, jak rozwijoł sie ślōnski jynzyk. Bez to, żeby kożdy mōg czytać po swojymu, używōmy litery ŏ. Żeby to nojprościj przedstawić, to nojlepij zapamiyntać, że:
- Jak żeś je ze połedniowego wschodu: jak po polsku je a, a po ślōnsku je o, to piszymy ŏ,
- jak żeś je ze zachodu: jak po polsku je a, a po ślōnsku je ou, to piszymy ŏ,
- jak żeś je ze połedniowego zachodu: jak po polsku je a, a po ślōnsku je au, to piszymy ŏ,
- jak żeś je z Piechocic: jak po polsku je a, a po ślōnsku je eu, to piszymy ŏ.
Pozōr! Jak we kożdym jynzyku, sōm tukej pojedyncze słowa, co sōm wyjōntkami, bp. mŏwa, wiŏska, cŏfać, kożdy, kormić, nojlepszy. Takich słōw je ale niy wiyncyj jak dwadziścia.
Pozōr do ôpolŏkōw! Czynsty feler, co sie go widzi we ślabikŏrzowyj pisowni ze tego rejōnu, to używanie ŏ na wszyjske przipadki ou. Trzeba pamiyntać, że chociŏż we tym rejōnie gŏdŏ i gŏdoł sie wymŏwiŏ tak samo, to inakszyj sie je pisze. Nojprościj zapamiyntać, że we czasie przeszłym nigdy niy ma ŏ na kōńcu, bez to niy ma pedziŏ, pisŏ, wyszŏ, miŏ ani bŏ, ino pedzioł, pisoł, wyszoł, mioł, boł.
ã jak robiã, gymbã, cielã
Używōmy tyj litery we dwōch miyjscach:
- na kōńcu czasownikōw we piyrszyj ôsobie liczby pojedynczyj (jŏ): robiã, idã, myjã, ôbsztalujã, przelatujã etc.
- na kōńcu rzeczownikōw żyńskich we bierniku (kogo, co widzã?): gymbã, dziouchã, gitarã, łyżkã, wodã.
Do piyrszego tabulka niy bydzie potrzebnŏ, ale do drugigo wejzdrzij sie niżyj.
| przipadek | gymba | dzioucha |
|---|---|---|
| mianownik | gymba | dzioucha |
| dopołniŏcz | gymby | dziouchy |
| cylownik | gymbie | dziousze |
| biernik | gymbã | dziouchã |
| miyjscownik | gymbie | dziousze |
| nŏrzyndnik | gymbōm | dziouchōm |
| wołŏcz | gymbo | dzioucho |
Jak dycki, mōmy pŏrã(nŏście?) słōw, co sōm wyjōntkami, to znaczy niy nŏleżōm do tych dwōch grup, bp.: trochã i pŏrã (czegoś). To sie wziōnło z tego, że ône pochodzōm ôd rzeczownikōw żyńskich trocha (dŏwnij ździebko, ôdrobina) i pŏra (do dzisiej znaczy dwa egzymplŏrze czegoś), co z nich sie zrobiyły liczebniki.
Je tyż ôpolskŏ tyndyncyjŏ pisaniŏ sã we znaczyniu sam, ale niy mōmy wyrobiōnego zdaniŏ, czy to uznać za dopuszczalnõ pisowniã, abo niy.
õ jak czŏrnõ, dobrõ, policyjõ
Ta litera je używanŏ tyż ino we bierniku i tykŏ sie to dwōch grup słōw:
- przmiotnikōw we liczbie pojedynczyj rodzaju żyńskigo (kogo, co widzã?): czŏrnõ krowã, gryfnõ dziouchã, piyknõ gitarã itd.,
| przipadek | czŏrnŏ krowa | dzioucha |
|---|---|---|
| mianownik | czŏrnŏ krowa | gryfnŏ dzioucha |
| dopołniŏcz | czŏrnyj krowy | gryfnyj dziouchy |
| cylownik | czŏrnyj krowie | gryfnyj dziousze |
| biernik | czŏrnõ krowã | gryfnõ dziouchã |
| miyjscownik | czŏrnyj krowie | gryfnyj dziousze |
| nŏrzyndnik | czŏrnōm krowōm | gryfnōm dziouchōm |
| wołŏcz | czornŏ krowo | gryfnŏ dzioucho |
- łacińskich rzeczownikōw, co sie kōńczōm na -ijŏ i -yjŏ (kogo, co widzã?): breweryjõ, autōnōmijõ, policyjõ.
| przipadek | breweryjŏ | policyjŏ |
|---|---|---|
| mianownik | breweryjŏ | policyjŏ |
| dopołniŏcz | breweryje | policyje |
| cylownik | breweryji | policyji |
| biernik | breweryjõ | policyjõ |
| miyjscownik | breweryji | policyji |
| nŏrzyndnik | breweryjōm | policyjōm |
| wołŏcz | breweryjo | policyjo |
Terŏz znŏsz już wszyjske litery ślabikŏrzowego abecadła. Możesz beztōż sprōbować napisać hasło (wejzdrzij sie na wykŏz nojpotrzebniyjszych), a jak jeszcze niy znŏsz podstaw pisaniŏ na Wikipedyji, to kuknij na naszõ 10-minutowõ lekcyjõ.