Wilamowsko godka
| Wilamowsko godka Wymysöryś[1] | |
|---|---|
| Godany we | Polsko |
| Regijůn | Wilamowicy |
| Używacze | ůng. 70 perzůnůw |
| Familijo | Indoojropejske godki Germańske godki |
| Abecadło | modyfikowane łaćińske abecadło |
| Uoficjalny sztatus | |
| Uoficjalno we | ńikaj |
| Regulowano uod | Ńy je regulowano |
| Kody | |
| ISO 639-1 | żodyn |
| ISO 639-2 | |
| ISO 639-3 | wym
|
Wilamowsko godka abo tyż wilamowicko (Wymysöryś) – je to wyspowo godka[2] ze grupy zachodńij godkůw germańskich, kerům używało śe kożdy dźyń we Wilamowicach (ślůnske wojewůdztwo) zarozki uod przibyćo grupy ludnośći jako uośydlyńy mjymjycke na źymji Polski (a akuratńi - ślůnsko-małopolskigo pograńiczo). Kej jyno nastůmpjůł anfang XXI stolećo szło godać, co je uůn już bezmała umarty, a to stůnd, co godo po wilamowsku jynoż 70 perzůnůw, uosobliwje stare ludźe. Mjano godki śe wźyno uode Wilamowjanůw - regijůnalnyj skupiny, skiż tygo je to mjano barzi preferowane uod "wilamowicko godka", kero pochodźi uod mjana wilamowiczany - mjyszkańcy Wilamowicůw.
Roztomajtość godki
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Chocoż moge śe wydować, co tako godka, kero je używano jynoż we jydnym mjeśće a to jedźińy uod 70 perzůnůw je fest jednolito, je to ńyprowda. Wilamowsko godka ńyma jednako, inkszość godańo znoleży przede wszyjskim na roku urodzyńo. Bez tyn przikłod Wilamowjany urodzůne mjyndzy 1913 a 1920 swůj sztad mjanujům Wymysou, te s mjyndzy 1926 a 1935 - Wymysoü, a ludźe porodzůne mjyndzy 1926 a 1935 roku - Wymysoj.
Kryteryjům růżńicujůncym godka je tyż geograficzne rozlygowańy terynu a plac zamjyszkańo Wilamowjana. Do śe wyuodrymńić roztoliczne zorty godki wele zidlůngůw we Wilamowicach - inakszy godo śe we Ufer Heł, inakszy we Underum Puś a jeszcze inkszo godka mo Ym mytułdiöf. We kożdym zidlůngu je inszy akcynt, słůwka, a ńykej tyż cołke ausdruki. Ńy idźe skiż tygo smjanować jednygo sztandardu wilamowskij godki.
Klasyfikacyjo
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Godka Wilamowjanůw na isto wrachowuje śe do skupiny germańskich godkůw. Wywodźi śe uůna ze trzinastastorocznyj mjymczyzny używanyj nad strzodkowům a dolnům Wezerům[3].
Józef Latosiński klasyfikuje wilamowsko godka jako zorta starogůrnomjymjeckij godki (Althochdeutsch) ze ajnflusym dolnomjymjeckij (Altsächsichsch, Altnordisch)[3]. Ze drugij strůny uobszor kśůnżynstwa Schaumburg-Lippe je wrachowowany we cołkij tajli do sztrefy Plattdeutsch - godki bliżnyj ńiderlandzkij[4]. Wjelostoroczny rozwůj we izolacyji uod spůlnygo mjymjeckigo a druk polskigo becyrku sům prziczynům stanu, co Mjymcy tyż ńy poradzům wilamowskij godki spokopić.
Wilamowsko godka przelozła bez procesa na uodwyrtka uod ślůnskij mjymjeckij inzelowij godki do ślůnskij godki - we pjyrszym przipadku germańsko godka bůła pod ajnlfusym polskim, a we drugim - słowjańsko godka pomjyńůła śe pod ajnflusym mjymjeckij.[3]
Fůnologijo
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Wilamowsko godka posuguje śe 26 spůłgłoskůma[3] (spojstrzůd kerych l we praktyce uostała blank wyparto uod ł, pojawjůła śe ale spůłgłoska rz) a 8 samogłoskůma, kere potworziły kupa dyftůngůw[3], ze kerymi je roz za czas utropa, kej je we szrajbůnku uoznoczać.
Fest srogi jawi śe polski ajnflus we wilamowszczyźńe. Wlozła dů ńi mjyndzy inkszymi samogłoska y wymołwjano kej po polsku. Podańy na to, ausszpracha głoski z je tyż cołko polsko, ńy kej to śe mo we mjymczyźńe.[3]
Choćoż klangi wilamowskij godki przelozły pod ajnflusym polskij godki sroge porůżńyńy uod swojich przodkůw, mo we śe ale jake ńyuobecne we polskim spůłgłoski a samogłoski. Noleżům dů ńich mjyndzy inkszymi:
- raja ś, ć atd. - sům to spalatalizowane podńebjynne spůłgłoski, eli /ʃʲ/, /tʃʲ/ atd., a ńy polske prepalatalne ś, ć.
- h – każ je to wjerza dźwjynczne [ɦ].
Jako godka typowo germańsko, wilamowski mo fest widźalne samogłoskowe redukcyje, we tym spůminajůnce ynglicki przelyźyńy ńyakcyntowanygo (gyszichtowygo) "e" do [ɪ] (we szrajbůnku <y>), a tyż przelyźyńa we kerůnku /ə/ przed /r/ a roztajlowańy na duge a krůtke samogłoski. We szrajbůnku wystympuje ino roztajlowańy <ao> /ɔː/ od <o>, nale dugich a krůtkich parůw je wjyncy, a sům uůne wywołowane akcyntym a pozycyjům.
Abecadło
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Ze wilamowskům godkům je tako utropa kej u ślůnskij - ńy mo ino jednygo abecadła. Kożdy, kery kejś pisowoł po wilamwsku używoł ńyroz blank inkszygo abecadła, barzi podanego na polski lebo tyż na mjymjecki.
Abecadło podle Józefa Gary
[edytuj | edytuj zdrzōdło]We teroźńim pisańu używo śe abecadła Józefa Gary, kery tworzi we ńim roztomajte gydichty a pisuje uozprowki. Mo uůne tako forma:
| Wilamowske abecadło Józefa Gary | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| a | ao | b | c | ć | d | e | f | g | h | i | j | k | ł | l | m | n | ń | o | ö | p | q | r | s | ś | t | u | ü | v | w | y | z | ź | ż | |||
| A | AO | B | C | Ć | D | E | F | G | H | I | J | K | Ł | L | M | N | Ń | O | Ö | P | Q | R | S | Ś | T | U | Ü | V | W | Y | Z | Ź | Ż | |||
Inksze abecadła
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Swojich autorskich abecedůw używali mjyndzy inkszymi Herman Mojmir, Florian Biesik, Ludwik Młynek, Tomasz Wicherkiewicz a Adam Kleczkowski. Tyn uostatńi dowoł forszlag uznańo abecedy, kero uddowała fest złożůne fůnologiczne procesa a bůło by ćynżko posugować śe takim alfabetym, skiż tygo, co mjoł kupa djakrytykůw.
Gyszichta
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Gyszichta wilamowskij godki napoczyno śe we drugij połowje XIII stolećo. Tedy po tatarskim nojeźdźe polski krůl wprowadźůł na průzne źymje uosadńikůw - przodkůw Wilamowjanůw. Wroz ś ńimi przilozła do Polski kultura, zwyki a godka. We XV stoleću przibůła drugo wela imigrantůw, wjerza ze Szkocyje (pokozuje śe to bez szkocko krata na wilamowskim uobleczyńu lebo choćożby bez mjano Foks)[5]. Cołke ludztwo godało tedy po wilamowsku. Jedźińy we urzyndach a kośćele roz za kedy stosowano mjymjecko godka, podańy na szula, anle sam trza bůło do bajtlůw po wilamowsku godać, coby uůńi spokopili.
Cołko sytuacyjo uodmjyńůła śe we 1847 roku, kej to do urzyndůw wprowadzůno polsko godka – poczůntek polůńizacyje. Bez tyn przikłod we 1880 roku, 92% mjyszkańcůw godało wilamowskim jako pjyrszům rzeczům, a we 1890 już ino 72%, a we 1900 jedźińy 67%[5]. Kulminacyjnym půnktym polůńizacyje bůł 1946 rok, kej kůmůńistyczny regjyrůnek zakozoł godańo po wilamowsku słowůma "Niniejszym ogłosiłem śmierć języka i kultury Wilamowic" (Wobec uogłośůł'ech śmjyrć godki a kultury Wilamowicůw). Po tym używańy wilamowskij godki, śpjywańy śpjywkůw lebo chodzowańy we ludowym wilamowskim uobleczyńu bůło wroz zgłoszane na milicyjo a ćynżko sztrofowane. Uojce przestali przekazować godka bajtlům, co bůło prziczynům ku jeji wymjyrańu. Ńimo uchylyńo zakazu we 1956 roku ńy poradzůno powstrzimać śmjyrći wilamowskij kultury. Terozki jynoż stare ludźe godajům po wilamowsku, a pojstrzůd modych ńy mo bezma żodnygo zajimańo.
Bibljoteka Kůngresu USA, kero nadowo godkům buchsztabowe abrewjacyje, 18 lipca 2007 roku dała wilamowickymu abrewjacyjo "wym". Wilamowsko godka uostała zaregistryjrowano (we mjyndzynarodowyj normalizacyjnyj uorgańizacyji) pod abrewjacyjům "wym"[6].
Przipisy
- ↑ http://www.box.net/services/ipaper_by_scribd/102/66544805/0fb6d1/S_ownik_j_zyka_wilamowskiego/shared/p9o2qdez00
- ↑ Walter Kuhn, Siedlungsgeschichte Oberschlesiens:, Oberschleisischer Heimatverlag, 1954
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 http://zakorzenianie.most.org.pl/za14/03.htm
- ↑ Ernest Tonnelat, Histoire de la Langue Allemande, Paris 1927
- ↑ 5,0 5,1 http://www.miasto.wilamowice.pl/content/view/234/165/
- ↑ http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=wym