Zwiōnzek Dŏwnych Powstōńcōw na rzecz Gōrnoślōnskigo Samostanowiynia
 |
Ślabikŏrzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim. |
| Zwiōnzek Dŏwnych Powstōńcōw na rzecz Gōrnoślōnskigo Samostanowiynia | |
| Bund der ehemäligen Insurgenten für oberschlesische Selbständigkeit | |
| Data założyniŏ | 1921 |
| Kōniec działalności | 1922 |
| Zasiyng | Gōrny Ślōnsk |
| Prezes | Franciszek Merik |
| Powiōnzania | Polski Zwiōnzek Gōrnoślōnskich Autonomistōw |
Zwiōnzek Dŏwnych Powstōńcōw na rzecz Gōrnoślōnskigo Samostanowiynia – ôrganizacyjŏ fungujōncŏ na terynie Gōrnego Ślōnska we latach 1921–1922 we Miymczech, skłŏdała sie ze dŏwnych ślōnskich powstōńcōw, dōnżyła przōdzij do samostanowiynia Gōrnego Ślōnska, potym do autōnōmije Gōrnego Ślōnska za państwa zwiōnzkowego Rzeszy, antlich do autōnōmije Gōrnoślōnskij Prowincyje.
Działalność
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Zwiōnzek Dŏwnych Powstōńcōw na rzecz Gōrnoślōnskigo Samostanowiynia (miym. Bund der ehemäligen Insurgenten für oberschlesische Selbständigkeit) ôstoł założōny 5 siyrpnia 1921 roku bez Franciszka Merika – byłego frontowego kōmandyra ze Ôpolŏ, kery we czasie III powstōnia bōł jednym ze tych kōmandyrōw, kerzi dopōminali sie ôd Wojciecha Korfantego proklamacyji „suwerennego ślōnskigo państwa”. Ôrganizacyjŏ spotrzebowała fakt, iże Polske Wojsko a Reichswehra niy zajōnły jeszcze potajlowanego absztimōngowego terytorium. Kolportowała ulotki nawołujōnce do przewrotu a uzdaniŏ niyzawisłości Gōrnego Ślōnska. Inicjatywã tã storpedowali stronnicy Korfantego. Skupina ta poszła szlakami tyż stworzōnego bez powstōńcōw Polskigo Zwiōnzku Gōrnoślōnskich Autonomistōw – Alojzego Pronobisa.
17 marca 1922 roku Jan Kustos utworzōł Ślōnske Strōnnictwo Dymokratyczno-Postympowe, za kerego pōmocōm chcioł sie dostać we glidy Naczelnyj Rady Ludowyj Gōrnego Ślōnska. Zgodnie ze relacyjōm „Rzeczpospolitej” ô tytule Przygotowania do zamachu na Górnym Śląsku (śl. Narychtowaniŏ do zamachu na Gōrnym Ślōnsku), ŏpartej na relacyji Wyglendy, kej Janowi Kustosowi niy podarziło sie legalnie dostać do NRL, uzdoł ôpanować jã drukym. Stanowisko Józefa Rymera miało być przeznaczōne mjr Ludwikowi Hupce, ślōnskimu dyktatorowi wojskowymu. Lider Zwiōnzku Dŏwnych Powstōńcōw na rzecz Gōrnoślōnskigo Samostanowiynia – Franciszek Merik mioł zapewnić przidajne zbrojne ŏddziały. Po ôpanowaniu gmachu Naczelnyj Rady Ludowyj Gōrnego Ślōnska, zamachowcy mieli wszyjskich niy-Gōrnoślōnzŏkōw ŏdstawić do granicy a postawić władze Polskij Republiki przed dokōnanym faktym. Idyjŏ ta zyskała sporõ hyrskość postrzōd powstōńcōw, niyradych ze corŏz srogszych wpływōw na Gōrnym Ślōnsku, ôsiōnganych bez gyszefciŏrzy, byamtrōw a wojskowych, bydōncych ze Polski. Inicjatywa Franciszka Merika ôstała jednak skutecznie storpedowana bez ôbōz Korfantego, ze kerego nakŏzaniŏ zgrōmadzynie Zwiōnzek Dŏwnych Powstōńcōw na rzecz Gōrnoślōnskigo Samostanowiynia ôstało roztrzaśniynte bez wierny Polsce ŏddział powstōńcōw ze Pszczyny pod kōmyndōm Stanisława Krzyżowskiego[1].
Fungowaniŏ Jana Kustosa a Franciszka Merika miała koordynować, stworzōnŏ beze szyrokõ rzeszã byłych powstōńcōw (m.in. Polski Zwiōnzek Gōrnoślōnskich Autonomistōw – Alojzego Pronobisa i katowski ŏddział Zwiōnzek Dŏwnych Powstōńcōw – Walentego Fojkisa) a działŏczy polskigo ôboza, Liga Ôbrōny Gōrnego Ślōnska (Liga zum Schutz Oberschlesiens). Jeji lidery powołali do życiŏ włŏsnõ 40-ôsobowõ Chopskõ Radã, kerŏ prōbowała przeforsować nadanie cołkimu absztimōngowemu terytorium na Gōrnym Ślōnsku barzo szyrokij autōnōmije politycznyj, ekōnōmicznyj a kulturowyj. Niy determinowała ôna przi tym, eli mŏ sie sam urzeczywistnić we rōmach zwiōnzku, ze kerymś ze dwōm rywalizujōncych państw, eli tyż we formie „imyntnyj autōnōmije” (samostanowiyniy) pod protektoratem aliantōw. Wojciech Korfanty zarŏz zlikwidowoł rozłam we polskim ôbozie, ôdecinajōnc Chopskõ Radã ôd funduszy. Dōnżyniŏ Franciszka Merika do przewrotu sōm niywōntpliwym faktym, za to Jan Kustos a mjr Ludwik Hupka protestowali przeciwko relacyjōm Wyglendy. Józef Rymer chwŏlōł Wyglendę za udaremnienie przewrotu, jednak niy wiadōmo wiela prŏwdy było we jego doniesieniach.
Zwiōnzek Dŏwnych Powstōńcōw na rzecz Gōrnoślōnskigo Samostanowiynia skerowoł do kludzōncego izbetnyj kōnferyncyje de Facty protestacyjne pismo przeciwko „polskij działalności terrorystycznyj na Gōrnym Ślōnsku”. Za to jego lider Franciszek Merik niy doł za wygranõ, przi zmiynianiu ôpcyjõ ze samostanowiynia na autōnōmijõ, ôpedzioł sie za pōmianōm rozsōndzyniŏ ze Genève, publicznie przi poświadczaniu, „iże cołke byłe terytorium absztimōngowe musi dostać połnõ autōnōmijõ we federacyjnym państwowym zwiōnzku ze Miymcami”. 22 czyrwnia 1922 roku Polske Wojsko a Reichswehra ôbjōnły potajlowane terytorium absztimōngowe. Ślōnske wojywōdztwo we rōmach Polskij Republiki, zgodnie ze szkryftami Ôrganicznego Statutu, przijyntego we czasie absztimōngowej kampanijõ 20 lipnia 1920 roku dostało szyrokõ autōnōmijõ ekōnōmicznõ a fiskalnõ (Ślōnski Szac) jak tyż ôgraniczōnõ (wojywoda ze nōminacyje prezydynta Polski) politycznõ autōnōmijõ ze włŏsnym parlamyntym (Ślōnskim Syjmym). Przedmiot autōnōmije Gōrnoślōnskij Prowincyje we rōmach Miymieckij Rzeszy (Weimarskiej Republiki) miało usōndzić absztimōng zôrganizowane we dniu 22 września 1922 roku.
18 września na sjeździe we Prudniku lidery Katholische Volkspartei pod przewodnictwem Carla Ulitzki, ôsprawiajōncy sie dotynczŏs za przekształcyniym Gōrnoślōnskij Prowincyje we autōnōmiczne zwiōnzkowe państwo Miymieckij Rzeszy, stwiyrdziyli iże skirz podzielynia absztimōngowego terytorium jak tyż ugody ze władzami Prus, ôkrojona „Gōrnoślōnska Prowincyjŏ winna ôstać we pruskim państwowym zwiōnzku”. 6 września 1922 roku poglōndy Carla Ulitzki potajlowoł tyż kludzōncy Zwiōnzku Dŏwnych Powstōńcōw na rzecz Gōrnoślōnskigo Samostanowiynia – Franciszek Merik we wykazie do pruskigo ministra wnyntrznych spraw Carla Severinga napisoł:
| „ | Jak jeszcze na naszyj piyczōntce widać, zwiōnzek skłŏdŏ sie jyny ze czōnkōw dŏwnieć polskigo usposobiyniŏ. Bazowym cwekym zwiōnzku je ôsiōngniyńcie federacyjno-państwowyj autōnōmije Gōrnego Ślōnska […] Jeźli jednak regyrōnek pruski sōm błōnd zauważył i nŏs Gōrnoślōnzŏkōw mŏ brōnić ôrdōnkym administracyjnym, ôdstympujemy ôd naszych federacyjno-państwowych dōnżyń a przilōnczamy sie do deklaracyje deputyrowanego Rzeszy – pana farŏrza Ulitzki na rzecz ôstaniŏ Gōrnego Ślōnska przi Prusach. Bydymy stŏć na wachach pruskich gyszeftōw a zwalczać polskõ propagandã ze Kongresōwki. | ” |
Hned Franciszek Merik wydoł ôdezwōm do swojich landsmanōw:
| „ | My byli powstōńcy ze ôfiarōm naszego życiŏ, walczylimy za wasze dōnżyniŏ i bydymy to czynić durch. Bez to ôbdarzcie nŏs dufnościōm a bez wyjōntku ôdciepnijcie szkarty do welowaniŏ zgodnie z hasłym: Gōrny Ślōnsk musi ôstać pruskõ prowincyjōm. | ” |
Taki lity frōnt sprawiōł, iże w czasie absztimōngu 91% Gōrnoślōnzŏkōw ôpedziało sie przeciwko zastawiyniu Gōrnoślōnskij Prowincyje ze Prus a przekształcyniu jeji w ôsobny krŏj zwiōnzkowy Rzeszy.
Zobŏcz tyż
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Przipisy
- ↑ Edward Długajczyk: Wywiad polski na Górnym Śląsku 1919-1922. Katowicy: Muzeum Śląskie, 2001, s. 324. ISBN 83-87455-91-1.
Bibliografijŏ
[edytuj | edytuj zdrzōdło]- Edward Długajczyk, Wywiad polski na Górnym Śląsku 1919-1922, Katowicy 2001.
- Tomasz Falęcki, Powstańcy śląscy 1921-1939, Warszawa 1990.
- Guido Hitze, Carl Ulitzka (1873-1953) oder Oberschlesien zwischen den Weltkriegen, Düsseldorf 2002.
- Dariusz Jerczyński, Historia Narodu Śląskiego, wyd. II (uzupełnione i poprawione), Zŏbrze 2006, ISBN 978-83-60540-55-8.
- Dariusz Jerczyński, Śląski ruch narodowy, Zŏbrze 2006 ISBN 978-83-60540-50-3.