Sztrasbana
Sztrasbana (mjanowano tyż banka abo sztrasynbana) – glajzowy pojazd przirychtowany do mjejskigo transzportu, kery poruszo śe po ceśće abo na szpecyjolnym uosobnym placu do glajzůw. Teroźńe sztrasbany sům zauobycz napyndzůne śilńikůma na sztrům zaśilanymi s trakcyjnygo neca, atoli spotyko śe tyż hybrydowe kůnsztrukcyje, kere majům spalinowy śilńik abo akůmulotory kere dozwalajům na jazda bez zewnyntrznygo zdrzůdła zaśilańo. Dowńi używano tyż sztrasbanůw kere ćůngły kůńe, abo napyndzůnych parowym śilńikym abo spalinowym, kej tyż systymůw ze stacyjůnarnym napyndym (San Francisco), cugůw akůmulotorowych abo napyndzůnych śilńikůma pneumatycznymi.
Gyszychta
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Pjyrszo sztrasbana pojawůła śe we Nowym Jorku we 1832 roku. Bůła uůna wzorowano na powszychnych już we tych czasach kůnnych banach używanych we industryje. Uod lot 60. XIX stolećo banki rozpowszychńjůły śe we Ojropje, kej we uůnym czaśe we Francyje pojowjůły śe pjyrsze sztrasbany na para.
Pjyrszo ekszperymyntalno sztrasbana na sztrům skůnstruowoł Werner Siemens a ruszůł ja we Groß-Lichterfelde (terozki tajla Berlina) we 1881. Do wybuchu I wojny śwjatowyj bezma wszyjske nece sztrasbanůw we Prusach zelektryfikowano. Pjyrszo we Ślůnsku sztrasbana na sztrům pojawůła śe we Wrocławju we 1893 roku (wůunczas we Prusach) – bůła to tyż pjyrszo sztrasbana na sztrům na terynach uobecnyj Polski. We mjastach Gůrnygo Ślůnska sztrasbany na sztrům powstoły 5 lot ńyskorzi.
Nojbarźi rozlygły nec sztrasbanůw mo we Polsce kůnurbacyjo mjast ślůnsko-důmbrowskych. Pjerwotno nec lińije sztrasbanůw gůrnoślůnskych na para a ůńikalnyj szyrzki toru 785 mm powstoła starańym spůłki Uoberschleisische Dampfstrassenbahnen we 1894 r. Kuplowała uůna Pjekary s Bytůmjym a Bytům, bez Krůlewsko Huta (Chorzůw), Śwjyntochłwicy-Lipiny, Ruda a Zobrze ze Gliwicůma. We 1896 do neca włůnczůno teryn teroźnich mjast Katowicy a Śymjanowicy. We 1898 r. lińije uostoły zelektryfikowane. W Bytůmju a Katowicach s anfangem XX stolećo zbudowano krům tygo normalnotorowe sztrasbanowe lińije. W mjyndzywojynnym uokreśe rozpoczynto uńifikacyjo a kuplowańe necůw (tory wůnske przekuwano na uobyczne). Uostatńům linijům sztrasbany 785 mm bůła przebudowano we 1952 r. trasa lińiji 12 Chorzůw-Śymjanowicy. Lińije bankůw przedużůno tyż za downo grańica mjymjecko-polsko, na teryn Důmbrowskigo Zogłymbjo.
