Piyrszŏ wojna światowŏ
 |
Ślabikŏrzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim. |
| Piyrszŏ wojna światowŏ | |
 Piyrszŏ wojna światowŏ | |
| Czas | ôd 28 lipnia 1914 do 11 listopada 1918 |
| Plac | Ojropa, Afryka i Azyjŏ, Atlantycki Ôcean, Pokojny Ôcean, Indyjski Ôcean |
| Wynik | zwyciynstwo Yntynty |
| Zajty boju | |
|---|---|
|
Yntynta: |
Cyntralne moce: |
| Kōmandyry | |
|
|
|
| Siyły | |
|
Cuzamyn: 42,928,000 |
Cuzamyn: 25,248,000 |
| Straty | |
|
Zabitych wojŏkōw: 5,525,000 |
Zabitych wojŏkōw: 4,386,000 |
 Galeryjŏ we Wikimedia Commons
| |
Piyrszŏ wojna światowŏ to bōła wojna światowŏ, co trwoła ôd 28 lipnia 1914 do 11 listopada 1918. Ôbyjmowała zasiyngym działań wojynnych bezma cołkõ Ojropã, Azyjõ, Afrykã a wszyjske ôceany. Zajtami wojaczki bōły: yntynta (Trōjugoda), to je Brytyjske Impyrium, Francuskŏ Republika, Ruske Impyrium, Krōlestwo Syrbije, Cysŏrstwo Japōnije, Krōlestwo Italije (ôd 1915) i Zjednoczōne Sztaty (ôd 1917), a cyntralne moce (Trōjsztama), to je Austro-Madziary i Niymiecke Cysŏrstwo, ze sparciym ôd Ôsmańskigo Impyrium a Carstwa Bułgaryje.
Bōł to nojsrogszy kōnflikt zbrojny we Ojropie ôd czasu napoleōńskich wojyn, skirz czego bōł ôn mianowany Wielgŏ Wojna przed drugōm wojnōm światowōm. Wojnã zwyciynżyły krŏje yntynty. Umarło w nij bez 14 milijōnōw ludzi. Wyznaczyła symboliczny kōniec 19. stoleciŏ jak tyż kōniec hegymōnije ojropejskij na świecie. Ôd ônyj abszlusu corŏz srogszõ rolã we miyndzynacyjnych relacyjach zaczły ôdegrŏwać Zjednoczōne Sztaty i utworzōny we 1922 roku Sojusz Socjalistycznych Sowieckich Republik.
Zaczōntek wojny[edytuj | edytuj zdrzōdło]
We 1914 roku bōło fest wiela wojskowych umōw pōmiyndzy ojropejskimi krŏjami, w tym ugŏda miyndzy Niymcami a Austro-Madziarami a ugŏda miyndzy Francyjōm, Wielgōm Brytanijōm i Rusyjōm. Trefiyniym, co dokludziyło do wojaczki, bōło zabicie arcyprinca Franciszka Ferdinanda, nŏstympcy korōny austryjŏckij, i ônego ślubnyj Zofie Chotek von Chotkowa we Sarajewie 28 czyrwnia 1914 roku bez modego syrbskigo sztudynta Gavrilo Principa. Ze sparciym ôd Niymcōw, Austryjŏ-Madziary wysłoły wykŏz rzeczy, co Syrbijŏ musiała sie na niy zgodzić abo by sie zaczła wojna. Kej Austryjŏ niy dostała kōntyntujōncyj ôdpowiedzi ôd Syrbije, napadła jōm 29 lipnia 1914 roku.
Roztōmajte umŏwy wojskowe sprawiyły, iże Niymce prziwstoły do wojny po zajcie austryjo-madziarskij – a Francyjŏ i Rusyjŏ zaczōnły pōmŏgać Syrbije. Dziyń niyskorzij Wielgŏ Brytanijŏ prziwstoła do wojaczki po zajcie Francyje i Rusyje.
Ciōng wojny[edytuj | edytuj zdrzōdło]
1914 rok[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Niymce ôdniosły wczaśne zwyciynstwa na zachodnim frōncie we bataliji granicznyj (14 siyrpnia - 24 siyrpnia). Jednak Rusy napadli weschōd, czym zmusiyli Niymcōw do przeciepaniŏ ônych wojŏkōw zmŏcniajōncych zachodni frōnt na weschōd. Niymce ze reskyrowaniym ôd Paula von Hindenburga ôdniosły zwyciynstwo nad Rusyjōm we seryji bataliji mianowanych cuzamyn batalijōm pod Tannenbergym (17 siyrpnia - 2 września), nale skuli kōnieczności przeciepniyńciŏ resorcōw na weschōd a zawalatego lifrowaniŏ resorcōw na frōnt kery zaôbycz ôpiyroł sie na kōniu i wozie, plan ôd Schlieffena niy mōg być doimyntnie wdrożōny. We piyrszyj bataliji nad Marne (5 września - 12 września) francuskŏ armijŏ, ze pōmocōm ôd Brytyjczykōw, skutecznie zapobiygała niymieckimu najazdowi.
We piyrszyj bataliji pod Ypres (paździyrnik-listopad 1914) Brytyjczyki a ônych sojuszniki sztopnyli niymiecki najŏzd, nale straty wojŏkōw po ôbōch zajtach bōły zgolyme. We listopadzie Ôsmańske Impyrium prziwstoło do wojaczki po zajcie cyntralnych mocōw. Ôd 11 listopada do 6 grudnia Rusy kludziyli ślōnskõ ôfensywã, co zakōńczyła sie taktycznym sukcesym Rusyje, nale strategicznie bōła to porażka[1][2].
1915 rok[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Armijŏ Brytyjskigo Impyrium, co we nij byli zaôbycz ludzie ze Australije i Nowyj Zelandyje, podyjmła prōbã zdobyciŏ Bōny Gallipoli we lutym 1915 roku. Chcieli zdobyć Stambuł, stolicã Ôsmańskigo Impyrium. Ôtworziłoby to ciyśninã do Czŏrnego Morza i dozwolyłoby przeciepowanie strzodkōw wojynnych na pōmoc dlŏ Rusyje.
Batalijŏ pod Gallipoli trwoła do stycznia 1916 roku, kej Turki zmusiyli Brytyjczykōw do nawrotu. Ta batalijŏ zrobiyła Mustafã Kemala Atatürka bohatyrym tureckij nacyje.
7 mŏja brytyjski pasażerski szif RMS Lusitania zatōnōł bez torpedã wystrzelōnõ ze niymieckigo podwodnego szifu U-20 przi połedniowym wybrzyżu Irlandyje. Zginyło 1198 ludzi, a kole 228 z nich to byli ôbywatele amerykōńscy. To fest pogorszyło relacyje miyndzy Niymcami a Zjednoczōnymi Sztatami.
1916 rok[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Na zaczōntku 1916 roku sytuacyjŏ na zachodnim frōncie zrobiyła sie sztabilnŏ, a pŏrã prōb przebiciŏ sie ôbōch zajt bōły niypodarzōne. Kōmandyr niymieckij armije Erich von Falkenhayn uzdoł najŏzd na Verdun we Francyji. Batalijŏ pod Verdun, trwajōncŏ ôd 21 lutego do 18 grudnia, to bōła jednã ze nojwŏżniyjszych a nojbarzij krwŏwych bataliji wojaczki; po ôbōch zajtach zginyło beze sztwierć milijōna wojŏkōw, a co nojmynij milijōn bōło raniōne.
Na sztarcie najŏzdu Niymce zdobyły trochã terytorium. 25 lutego zdobyły Fort Douaumont. Jyneroł Philippe Pétain bōł wyznaczōny do kōmandyrowaniŏ francuskij ôbrōnie i spowolniōł niymiecki najŏzd. Dozwolyło to Francuzōm przikludzynie srogszyj wielości wojŏkōw i resorcōw na pole batalije wzduż Voie Sacrée.
Ataki trwoły miesiōncami, ze zgolymymi stratami po ôbōch zajtach. 1 mŏja jyneroł Robert Nivelle zastōmpiōł jyneroła Pétaina. 22 czyrwnia 1916 roku Niymce po rŏz piyrszy we czasie wojaczki użyli trujōncego gazu.
1 lipnia zaczła sie batalijŏ nad Somme, co miała zmyńszyć presã na Verdun. We trwajōncyj do listopada bataliji nad Somme zginyło abo ôstało rannych bez 1,5 milijōna wojŏkōw. Alianty, zaôbycz brytyjske jednotki społym ze francuskimi, prōbowały przebić sie beze niymiecke linije wzduż 19 km frōntu na pōłnoc i połednie ôd rzyki Somme we pōłnocnyj Francyji. Batalijŏ je fest pamiyntanŏ ze ônyj piyrszego dnia – 1 lipnia 1916 roku – kej brytyjskŏ armijŏ straciyła 67 470 wojŏkōw, 19 240 zabitych; nojsrogszõ wielość we swojij gyszychcie.
Francuzy napadli Verdun 21 paździyrnika 1916 roku, a 24 paździyrnika zdobyli Fort Douaumont. Do czasu ôstatnij francuskij ataki, co zaczła sie 11 grudnia, Niymce dokludziyli jejich bezma do pōnktu wyjściŏ. 6 grudnia David Lloyd George ôstoł prymierym Wielgij Brytanije.
1917 rok[edytuj | edytuj zdrzōdło]
We Rusyji małŏ dostympność kustu i niyzadowolynie ze role krŏju we czasie wojny dokludziyły do tm. lutowyj rewolucyje 1917 roku, kej krōlestwo ôd ruskigo cara Nikolausa II. bōło zastōmpiōne dymokratycznym regyrōnkym. We ôkresie tm. paździyrnikowyj rewolucyje Sowiety utworzili tymczasowy regyrōnek ze kerowaniym ôd Władimira Lynina.
6 kwietnia Zjednoczōne Sztaty wypedziały wojnã Niymcōm, skirz atak ôd niymieckich szifōw podwodnych na ônych szify. 9 kwietnia brytyjske, kanadyjske i australijske wojska zaczły atakã mianowanõ batalijŏ pod Arras. Trwoła do 16 mŏja; trochã ziymie ôstało zdobyte.
Batalijŏ pod Cambrai (20 listopada - 3 grudnia) prziniosła piyrsze podarzōne użycie tankōw ôd brytyjskij armije. Piyrszŏ tajla batalije zyskała terytorium, nale ôstała bezma doimyntnie ôdbitŏ bez niyskorniyjszõ niymieckõ kōntratakã.
1918 rok[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Po ruskij rewolucyji 3 marca podpisanŏ bōła ugoda brzesko-litowskŏ miyndzy Rusyjōm a Niymcami. Rusyjŏ straciyła pŏrã terytoriōw, coby dostała pokōj. Dozwolyło to Niymcōm na przeciepniyncie wojsk na zachodni frōnt. Po drugij zajcie do bojōw przilōnczyła sie corŏz srogszŏ wielość amerykōńskich wojŏkōw.
Bułgaryjŏ podpisała zawieszynie brōni 29 września, a 30 paździyrnika poddało sie Ôsmańske Impyrium 24 paździyrnika italijańskŏ armijŏ zaczła nowõ ôfensywã przeciwko Austro-Madziarōm. 3 listopada Austryjŏ-Madziary wystōmpiyły ô zawieszynie brōni.
We Niymcach zaczła sie rewolucyjŏ a 9 listopada ôgłoszōnŏ bōła republika. Cysŏrz Wilhelm II. uciyk do Niderlandōw. We Compiègne Yntynta podpisała zawieszynie brōni ze Niymcami, a ô godzinie jedynŏstyj rano 11 listopada 1918 roku wojna sie skōńczyła.
28 czyrwnia 1919 roku po pokojowyj kōnferyncyji we Paryżu podpisanŏ bōła umŏwa wersalskŏ miyndzy Niymcami a aliantami. Niyskorzij podpisane bōły ugŏdy ze Austryjōm, Madziarami, Bułgaryjōm i Ôsmańskim Impyrium.
Wŏżne batalije piyrszyj wojny światowyj[edytuj | edytuj zdrzōdło]
- 1914
- 12 siyrpnia - Batalijŏ pod Cer
- 14 siyrpnia - 2 września - Batalijŏ pod Tannenbergym
- 17 siyrpnia - Batalijŏ pod Stalluponen
- 21 siyrpnia - Batalijŏ ô Ardyny
- 23 siyrpnia - Batalijŏ pod Mons
- 28 siyrpnia - Batalijŏ ô Helgoland
- wrzesiyń - Piyrszŏ batalijŏ nad Marnōm
- 31 paździyrnika-22 listopada - Piyrszŏ batalijŏ pod Ypres
- 1 listopada - Batalijŏ pod Coronelym
- 11 listopada - Batalijŏ pod Łodziōm
- 1915
- 22 kwietnia - 25 mŏja - Drugŏ batalijŏ pod Ypres
- 9 mŏja - Drugŏ Batalijŏ pod Artois
- 6 siyrpnia - Batalijŏ pod Sari Bair
- 25 września-28 września - Batalijŏ pod Loos
- 1916
- luty-grudziyń - Batalijŏ pod Verdun
- 27 kwietnia - Batalijŏ pod Hulluch
- 31 mŏja - Batalijŏ Jutlandzkŏ
- 7 lipnia - Batalijŏ pod Lasym Mametz
- 27 paździyrnika - Batalijŏ pod Segale
- 1917
- 26 marca - Piyrszŏ batalijŏ ô Gazã
- 31 lipnia - 10 listopada - Batalijŏ pod Passchendaele
- 24 paździyrnika 9 listopada - Batalijŏ pod Caporetto
- 1918
- 1 czyrwnia – Batalijŏ pod lasym Belleau
- 15 lipnia - Drugŏ batalijŏ nad Marnōm
- siyrpiyń - Batalijŏ pod Amiens
- wrzesiyń - Batalijŏ pod Megiddo
Przipisy
- ↑ Spencer Tucker, Priscilla Mary Roberts, World War I: Encyclopedia, ABC-CLIO, 2005, s. 379, ISBN 1-85109-420-2 [dostymp 2021-10-24].
- ↑ James L. Stokesbury, A Short History of World War I, HarperCollins, 1981, s. 72, ISBN 0-06-176361-6 [dostymp 2021-10-24].