Francyjŏ

Ze Wikipedia
(Pōnkniyntŏ ze Francyjo)
République française
Francuskŏ Republika
Fana Francyje
Wapyn {{{dopołniŏcz}}}
Fana Francyje Wapyn Francyje
Motto: (fr.) Liberté, Egalité, Fraternité
(Swoboda, Rōwność, Braterstwo)
Hymn:
La Marseillaise

(Marsylianka)
Położynie {{{nazwa_dopełniacz}}}
Kōnstytucyjŏ Kōnstytucyjŏ Francyje
Ôficjalnŏ gŏdka francuskŏ
Stolica Paryż
Polityczny systym semiprezydynckŏ republika
Zorta państwa unitarne państwo
Gowa państwa prezydynt Emmanuel Macron
Szef rzōndu prymier Gabriel Attal
Wiyrchnia
 • cołkŏ
41. na świecie
643 801[1] km²
metropolijŏ:
551 695[1] km²
Liczba ludności (2019)
 • całkowita 
 • tyngość zaludniyniŏ
21. na świecie
67 022 000[2]
104 ôsōb/km²
PKB (2018)
 • cołke 
 • na ôsobã

2925 mld[3] USD
44 934[3] USD
PKB (PSN) (2018)
 • cołke 
 • na ôsobã

2960 mld[3] miyndzynŏr. dolarōw
45 474[3] miyndzynŏr. dolarōw
waluta 1 ojro = 100 ojrocyntōw (EUR, €)
Czasowŏ strefa UTC +1 – zima
UTC +2 – lato
Kod ISO 3166 FR
Internetowŏ dōmyna .fr
Kod autowy F
Kod fligerowy F
Telefōniczny kod +33
Znŏleżne terytoria Nowŏ Kaledōnijŏ, Francuskŏ Polinezyjŏ, Wallis i Futuna, Saint-Barthélemy, Saint-Martin, Saint-Pierre i Miquelon, Francuske Terytoria Połedniowe i Antarktyczne, Wyspa Clippertona
Karta Francyje
Karta Francyje

Francyjŏ (fr. France /fʁɒ̃s/), Francuskŏ Republika (fr. République française /ʁe.py.blik fʁɒ̃.sɛz/) – państwo, kerego metropolitarnŏ tajla we Zachodnij Ojropie, atoli kerŏ mŏ aji zamorske terytoryja na inkszych kōntynentach.

Francyjŏ je piōntŏ pojstrzōd nojbarzi rozcapiyrzōnych krejōw na świecie a jedynŏstym we rankingu sztandardōw żywobyciŏ. Je ôna jednym ze bajstlyrzōw Ojrŏpejskij Unije aji Ôrganizacyje Skuplowanych Nŏrodōw. Je tyż czōnkym Miyndzynŏrodowyj Ôrganizacyje Frankofōnije, grupy G8, Łacińskij Unije a Rady Istości ÔSN, kaj mŏ tyż prawo do weta.

Skuli srogij wielości ludzkōw, wiyrchu, ekōnōmijnygo potyncjału a nuklyjarnygo arsynału widzianŏ kej jedyn ze nojfestelnijszych krejōw świata.

Etymologijŏ miana[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Worta „Francyjŏ” przilazuje ôd germańskigo plymiynia Frankōw, ôd kerych sztat ôstoł zônaczōny.

Gyjografijŏ[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Francyjŏ je krŏjym leżōncym z wiynksza w Zachodnij Ojropie, jednak posiadajōncym terytoria znŏleżne i departamynta zamorske na inkszych kōntynyntach. Wiyrchnia metropolitarnej czynści Francyje wynosi 551,5 tys. km², skirz czego zajmuje 48. plac na świecie pod wzglyndym srogości wiyrchnie, za to wiyrchnia społym z terytoriami znŏleżnymi i departamyntami zamorskimi 643 801 km².

Metropolitarnŏ Francyjŏ je na ziymi ôd Pojstrzōdziymnygo Morza na połedniu ku Pōłnocnymu Morzu na pōłnocy a ôd Ryna na zŏchodzie do Biskajskij Zatoki na wschodzie.

Cołkŏ dugość granic lōndowych Francyje to 2 892,4 km. Metropolitarnŏ Francyjŏ graniczy z dalij pokŏzanymi państwami:

Granice terytoriōw znŏleżnych i departamyntōw zamorskich z:

Klimat[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Typy klimatu we Francyji

Na pōłnocach krŏju włażnawy klimat umiarkowany (ôziōmbniynte lata, dości ciepłe zimy). Jŏr to nojlepszŏ burlu na zwiydzanie Paryża, trza być jednak narychtowanym na dyszcze. Podzimym rania bywujōm radszyj zimne i niyprzijymne, ale przed połedniym sie wypogadza.

Na połedniu lata sōm suche, a tymperatura czynsto przekrŏczŏ 30°C. Sporadycznie wystympujōm herske burze i krupy. Zimy sōm ôpaterne (tymperatury na wybrzyżu Morza Strzōdziymnygo rzŏdko ślatujōm pod 10°C) i czynsto deszczowe. Jeszcze wiyncyj ôpadōw idzie sie spodziywać jŏrym.

Mocka przestrzyństw Francyje mŏ ôsobny mikroklimat. Utrapieniem połedniŏ stoł sie porywisty, ôziōmbniynty mistral. Wiater tyn wieje zaôbycz zimōm i jŏrym, przi przinoszyniu słōneczny czas i jasne, bezchmōrne niebo.

Miasta[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Nojsrogsze miasta Francyje
Lp. Miasto Populacyjŏ
1. Paryż 12,34 mln
2. Lyon 2,21 mln
3. Marsylijŏ + Aix-en-Provence 1,73 mln
4. Toulouse 1,27 mln
5. Lille 1,17 mln
6. Bordeaux 1,16 mln
7. Nice 1,00 mln
8. Nantes 898 tys.
9. Strasbourg 769 tys.
10. Rennes 690 tys.

Historyjŏ[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Miniatura ze XIV w., kerŏ pokŏzuje krzest ôd Chlodwiga, piyrszygo krōla ôd Frankōw.

Ranty dzisiejszyj Francyje je podanu na ranty antycznyj Galije, kerōm pōmiyszkiwali Gale. Niyskorzij podbiōli ja Rzimiany w I w.p.n.e. Gale s czasym wiyny gŏdkã a religijõ ôd agresorōw. We IV w.n.e germańske plymiōna, gōwnie Franki przelazły Ryn a podbiōły Galijõ.

Jako samorzōndny krej Francyjŏ zipie ôd 843 r. bez tajlōng Karolińskigo Imperyjōm na wschodniõ, pojstrzodkowõ a zŏchodniõ tajlã, kaj zõchodniŏ bōła choby dzisiej Francyjŏ.

Karolingi regirowały we Francyji do 987 r., kej swōj regirōng napoczōn Hugo Kapet, kery je fater dynastyjōw Kapetyngōw, Walezyjuszōw a Bōrbonōw. Wiyrch francuskij mōnarchije je we czasie regirōngu ôd Ludwika XIV, mianowanygo "Krōlym Klarōm". We tym czŏsie Francyjŏ fest ajnflus na ojrŏpejski kōnszt, kulturã, ekōnōmijõ a politykã. Je tyż nojbarzi zaludniōnym krejem w Ojrŏpie.

Zdrzadłowŏ Galeryjŏ we Pałacu we Wersalu

Francyjŏ bōła mōnarchijōm do 1792 r., kej sztartła Francuskŏ Rewolucyjŏ a ôstoła zônaczōnŏ I Francuskŏ Republika. We 1799 r. napoczōn regirować Napoleōn Bōnaparte, kery wiōn na siã titel I Kōnsula, a we maju 1804 r. cysŏrza. Bez wojny Francyjŏ podbiōła mockã krejōw a zicła tam reskyre, kere przilazywały ze familije ôd Bōnapartygo. Po szlusie Napoleōna we Francyje zaś wrŏcŏ mōnarchijŏ. Niyskorzij, dochodzi do mocki swalōnkōw a pōmiōnōw systyma regirōngu ôd cysŏrstwa po republikã.

We XX w. Francyjŏ napoczynŏ być corŏzki mij ważnŏ we światowyj polityce. Eli jeszcze bez I Światowŏ Wojna Francyjŏ bōła aktywny szpiler, to II Światowŏ Wojna prziniesła ino miymiyckŏ przymoc a ôkupacyjŏ aji niyskrzij kolaboracyjŏ ś nimi, zônaczōły cŏłkowity upŏdek Francyje. Miało to ajnflus tyż na francuskõ ekōnōmijõ a wielość ludziōw. IV Republika ôstoła ustanowiōnŏ po wojnie, coby we 1958 r. ôstŏć przewesklowanŏ we dzisiejszõ V Republika.

Polityka[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Francyjŏ je dymokracyjŏ, co je typym republiki. Grōndym prŏw we Francyji je Kōnstytucyjŏ ze 1958 r., keryj we piyrszym artiklu je szrajbniynte, co "Francyjŏ je niypodzielnŏ, laickŏ, dymokratycznŏ a socjalnŏ Republika". Ôd 2003 r. tyn artikel gŏdŏ dalij, co "ônyj ôrganizacyjŏ je zdecyntralizowanŏ".

Ôrgany regirōngu[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Ustŏwodŏwczy regirōng je we gracach Parlamyntu, kery dzieli sie na dwie izby: niższŏ – Nŏrodowe Zgrōmadzyniy a wyższŏ – Synat. Francyjŏ je republika symiprezydynckŏ. Prezydyntym je terŏzki François Hollande a prymiyrzym Manuel Valls.

Podzioł administracyjny[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Francyjŏ, jeji tajla metropolitarnŏ tajluje sie terŏźnie na 13 regiōnōw, 96 departamyntōw jak tyż kol. 36 300 gmin. Pōnadto wyrōżniŏ sie departamynta i terytoria zamorske jak tyż zamorske zbiorowości terytorialne.

Regiōny[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Regiōny Francyje w 2016 roku

Podzioł europejskij czynści Francyje ôbowiōnzujōncy ôd 1 stycznia 2016:

  1. Nowŏ Akwitanijŏ
  2. Grand Est
  3. Bretanijŏ
  4. Burgundia-Franche-Comté
  5. Île-de-France
  6. Korsyka
  7. Pays de la Loire
  8. Oksytanijŏ
  9. Hauts-de-France
  10. Normandijŏ
  11. Auvergne-Rhône-Alpes
  12. Provence-Alpes-Côte d'Azur
  13. Centre-Val de Loire

Departamynta[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Demografia[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Tyngość zaludniyniŏ (na 1999 rok)

Statystyki dymograficzne[edytuj | edytuj zdrzōdło]

2007
Wielość miyszkańcōw 63 713 926
Ludność podle wieku
0 – 14 lŏt 18,6%
15 – 64 lŏt 65,2%
ponad 64 lŏta 16,2%
Wiek (mediana)
W cołkij populacyji 39 lŏt
Chopōw 37,5 lŏt
Kobiyt 40,4 lŏt
Przirost istny 0,436%
Spōłczynnik narodzyń 12,91 narodzyń/1000 miyszkańcōw
Spōłczynnik zgōnōw 8,55 zgōnōw/1000 miyszkańcōw
Spōłczynnik migracyje 1,52 migrantōw/1000 miyszkańcōw
Ludność podle płci
przi narodzyniu 1,05 chopōw/kobiyt
poniżyj 15 lŏt 1,05 chopōw/kobiyt
15 – 64 lŏt 1 chopōw/kobiyt
powyżyj 64 lŏt 0,69 chopōw/kobiyt
Umieralność noworodkōw
W cołkij populacyji 3,41 śmiertelnych/1000 żywych
płci mynskij 3,76 śmiertelnych/1000 żywych
płci żyńskij 3,04 śmiertelnych/1000 żywych
Ôczekowanŏ dugość życiŏ
W cołkij populacyji 80,59 lŏt
Chopōw 77,35 lŏt
Kobiyt 84 lŏt
Rozrodczość 2,01(2010) narodzyń/kobiytã
Spōłczynnik majoryntnych z HIV/AIDS 0,4% (2007)
Liczba ôsōb z HIV/AIDS 120 000
Liczba umartych na HIV/AIDS 34 873 (grudziyń 2006)[5]

Struktura etnicznŏ[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Grupa etnicznŏ[6] Gŏdka Wielość w tys. Procynt ludności
Francuzi francuskŏ 45 979 70,88%
Alpine Provencal francuskŏ 2947 4,54%
Langwedocjanie francuskŏ 2559 3,94%
Alzatczycy miymieckŏ 1607 2,48%
Owernijczycy francuskŏ 1417 2,18%
Kabylowie kabylskŏ 712 1,1%
Niemcy miymieckŏ 647 1,0%
Portugalczycy portugalskŏ 516 0,8%
Arabery (Algeryjŏ) arabskŏ 476 0,73%
Ormianie armyńskŏ 474 0,73%
Francuske Żydy francuskŏ 462 0,71%
Gaskończycy oksytańskŏ 453 0,7%
Arabery (Maroko) arabskŏ 442 0,68%
Wietnamczycy wietnamskŏ 324 0,5%
Hindusi hindi 274 0,42%
Arabery (Syryjŏ) Dialekty syryjsko-palestyńske arabskij gŏdki 259 0,4%
Bretończycy bretōńskŏ 234 0,36%
Turcy tureckŏ 221 0,34%
Shawija (Berbery) shawija 194 0,3%
Włosi italijańskŏ 177 0,27%
Francuscy Romowie francuskŏ 168 0,26%

Gŏdka[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Amtowōm gŏdkōm we Francyji je francuskŏ, posuguje sie niōm srogŏ wiynkszość miyszkańcōw tego krŏju, jednak poza nim je mocka regiōnalnych gŏdek:

Nŏrodne świynta i dni swobodne ôd roboty[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Przipisy

  1. 1,0 1,1 France (ang.). CIA – The World Factbook. [dostymp 2012-06-14].
  2. Demography – Population at the beginning of the month.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2018 (ang.). [dostymp 2018-07-24].
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Zamorski departamynt.
  5. Euro HIV. [dostymp 2007].
  6. France – People Groups (ang.). Joshua Project, 2017. [dostymp 23 paździyrnika 2017].
  7. Święta państwowe Francja 2019 – Dzień Bastylii – dni wolne od pracy Alzacja, www.tania-wypozyczalnia-samochodow.pl [dostymp 2019-07-01] (angelski).
  8. Znany tyż za Dziyń SpamiyńciJour du Souvenir.
Państwa Ojropy

AlbańijoAndoraAustrijoBelgijoBjołoruśBośńa a HercegowinaBułgaryjoChorwacyjoCzesko RepublikaCzorno GůraDańijoEstůńijoFinlandyjoFrancyjoGrecyjoIrlandyjoIslandyjoItalijoLiechtensteinLitwaLuksymburgŁotwaMadźaryMaltaMjymcyMołdawijoMůnakoNorwygijoŃiderlandyPolskoPortugalijoPůłnocno MacedůńijoRusyjoRůmůńijoSan MarinoSłowacyjoSłowyńijoSyrbijoSzpańijoSzwecyjoSzwajcaryjoTurcyjoUkrajinaWatykůnWjelgo Brytańijo