Bioły damfer
 |
Ślabikŏrzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim. Dej pozōr: użytŏ ôstała ajnfachowŏ zorta tego szrajbōnka (bez niykerych liter) |
| Bioły damfer | |
 Kyrgysko brifmarka ze scynōm ze ksiōnżki | |
| Ôryginalne miano | Белый пароход Biełyj parochod |
| Autōr | Czyngyz Ajtmatow |
| Ôryginalnŏ gŏdka | rusko |
| Data wydaniŏ | 1970. |
Bioły damfer (rus. Белый пароход, Biełyj parochod, kyrg. Ак кеме, Ak keme) to je nowela ôd kyrgyskigo pisorza Czyngyza Ajtmatowa, ôpublikowano we 1970. roku. We ksiōnżce brutalny ôpis sowieckich realiōw życio we kyrgyskich gōrach przeploto sie ze ludowymi powiarkami i mitami.
Na podstawie ksiōnżki bōły nakryncōne dwa fylmy: we 1976. roku we reżyseryji ôd Bołota Szamszijewa a we 2020. we reżyseryji Artykpaja Sujundukowa.
Historyjo powstanio
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Inszpiracyjōm dlo Ajtmatowa bōła rajza na pastwisko Karkyra we poszukowaniu starych kamiynnych statujōw. Po drōdze, we wiosce Czon-Bet, pisorz trefiōł starego fysztra Momuna, z kerym bōł malyńki wnuczek. Zaczli ôni kludzić ôżywiōno dyskusyjo, szpacyrowali pora godzin wzduż rzyki Tüp, tōż Ajtmatow do statujōw w tyn dziyń niy dojechoł, za to po jakimś we magazynie «Nowy Świat» bōła wydurkowano ôzprowka «Bioły famfer».
Momun żōł ze swojōm babōm i wnukym we staryj chaupie we Czon-Bet, robiōł za fysztra, przi trefie z Ajtmatowym bōł 60 lot stary. Umrzōł na poczōntku 90. lot, a jego wnuk, Eldos, pozbawiōny starzikowyj flyjgi, wpod we problymy z prawym i trefioł do heresztōw[1].
Fabuła
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Pozōr: W tyj tajli artikla znojduje sie ôpis fabuły a zakōńczynio utworu.
Głōwnym bohaterym ksiōnżki je siedmioletni synek, kerego miano niyma ujawniōne. Miyszko ze starzikym Momunym i jego babōm, z ōnklym Orozkułym, co robi za fysztra, ciotkōm Bekej, arbajtrym Sedakmatym a jego ślubnōm Gülżamał we ôddalōnyj ôsadzie we leśnym rezerwacie w gōrach Tien-Szan we Kyrgystanie. Ôjce go pociepli przi szajdōngu, jego muter miyszko w mieście i założōła nowo familijo. Fater robi za matroza na szifie na jeziorze Ysyk-Köl. Tak aby pado starzik Momun, kerymu bajtel wierzi. Orozkuł je despotycznym i złym czowiekym, kery niyma rod ze swojigo życio i drynczy wszyjskich doôbkoła, bo je sfrustrowany brakym włosnego dziecka, tōż czynsto ôżarty piere swoja ślubno Bekej, Momunowa cera. Korzisto tyż ze swojij pozycyje (je głōwnym fysztrym), tōż mo nad inkszymi władza.
Bajtel niy mo kamratōw, z kerymi mōg by sie bawić, tōż żyje we włosnym fantastycznym świecie. Wierzi we Rogato Muter-Jelynica ze kyrgyskich wierzyń, kero kejsik chowała dwōjka ôstatnich dziecek, co uciykłe placu masakry jejich plymiynia. Jego szacami sōm kamiynie, flance, starzikowa perfekta i szkolno tasza, kero kupiōł mu ōpa, kej bajtel mioł iś do szkoły. Czynsto bez ta perfekta ôglōndo bioły damfer na jeziorze, a potym marzi ô tym, coby zamiynić sie w ryba a popłynōńć ku swojimu fatrowi, co go nigdy niy widzioł. Bez lato akuratnie trynuje nurkowaniy wele groble na rzyce.
Yntlich bajtel idzie do szkoły, na co dugo czekoł. Starzik kożdydziyń ôdwozi go kōnno i prziwozi nazod, bo szkoła znojduje sie we dalekij wiosce. Bajtel szkoła mo rod, tōż czas mijo mu tam gibko. Prziłazi zima, wczos keryj wieczory umiylajōm mu ôzprawiane ôd Momuna bojki, a potym zaś lato, kej pastyrze czynto zatrzimujōm sie ze swojimi stadami na łōnce niydaleko ôd ôsady. Orozkuł kludzi wtynczos podejzdrzane interesy, wymiynio miynso i gorzoła na drzewo, chocioż zakozano je wycinka rzodkich, chrōniōnych sosyn. Kej przichodzi podzim, Orozkuł musi te strōmy dostarczyć, a to je ciynżko robota. Kej przi transzporcie bezma dochodzi do tragedyje, miyndzy Momunym a ziyńciym wybucho haja.
Miost mynczyć sie przi ciōngniyńciu drzewa, Momun ôstawio Orozkuła a jedzie z poczōntku ôdebrać wnuka ze szkoły. To je za moc dlo cholerycznego Orozkuła. W tym mōmyńcie w rezerwacie pojowiajōm sie downo niywidziane sam marale, kere podug ludowyj powiarki sōm potōmkami Rogatyj Muter-Jelynice. Momun ôzprawio bajtlowi ô maralach, wnuk je nimi zachwycōny i wierzi, że to sama Rogato Muter-Jelynica wrōciōła, coby yntlich prziniyś Orozkułowi wymarzōnego syna, co bōło by z korziściōm dlo wszyjskich. Orozkuł niy przejmuje sie pojawiyniym sie dziwokich zwierzōnt, ściyko sie na szwigerfatra, grozi mu wyciepniyńciym z roboty, a na wieczōr po swadzie z Momunym żynie z chałpy swoja baba.
Przekłady
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Ksiōnżka doczkała sie wiyncyj jak trzidziestuch przekładōw na roztōmajte godki świata. Przekłodocze przijyni rōżne sztrategije co do jeji miana. We niykerych godkach używo sie gynau dosłownego przekładu (Bioły damfer), tak je do przikładu po niymiecku (Der weiße Dampfer) abo we angelskim przekładzie ôd Feifrōw (The White Steamship). Niykere ale przekłodocze postanowiyli użyć hiperōnimu i we mianie pojowio sie niy gynau damfer, a ôgōlniyjsze słowo szif. Tak je do przikładu we polskim przekładzie (Biały statek), czeskim (Bílá loď) abo angelskim ôd Ginsburg (The White Ship). Francusko przekłodoczka ôzwinyła miano ksiōnżki a wydała ja jak Il fut un blanc navire (dosłownie: Bōł jedyn bioły szif).
| Godka | Miano | Przekłodocz(ka) | Rok wydanio |
|---|---|---|---|
 albańsko |
Anija e bardhë | Lili Bare | 2018 |
 angelsko |
The White Steamship | Tatyana a George Feifer | 1972 |
| The White Ship | Mirra Ginsburg | 1972 | |
 arabsko |
السفينة البيضاء (Al-Safinat al-Bajda') | Majid Alaa El-Din | 2016 |
 azersko |
Ağ Gəmi | Cəmil Əlibəyov | 1980 |
 bōłgarsko |
Белият параход (Belijat parachod) | Nediałka Christowa | 1973 |
 czesko |
Bílá loď | Zdeňka Psůtková | 1972 |
 estōńsko |
Valge laev | Hans Luik, Andres Jaaksoo a Ardo Sivadi | 1976 |
 fińsko |
Valkoinen laiva | Ulla-Liisa Heino | 1972 |
 francusko |
Il fut un blanc navire | Lily Denis | 1986 |
 grecko |
Το άσπρο καραβάκι (To aspro karawaki) | Eleni Bakopulu | 1977 |
 gruzińsko |
თეთრი ხომალდი (Tetri chomaghdi) | ||
 japōńsko |
白い汽船 (Shiroi kisen) | Okabayashi Gumi | 1984 |
 italsko |
Il battello bianco | Gigliola Venturi | 1972 |
| Il battello bianco | Giuseppe Pitt | 1974 | |
| La nave bianca | Erica Klein | 1987 | |
 kazachsko |
Ақ кеме | Kałtaj Muchamiedżanow | |
 kyrgysko |
Ак кеме | 1978 | |
 latwijsko |
Kad pasaka beigusies (Baltais kuģis) | Hugo Rukšāns | 1971 |
 litewsko |
Baltas garlaivis[2] | Vilija Šulcaitė | 1973 |
 macedōńsko |
Белиот параход (Beliot parachod)[3] | Spasa Błaszkowska | 1975 |
 madziarsko |
Fehér hajó | Fehér János a Láng Anikó | 1971 |
 mandaryńsko |
白轮船 (Bái lúnchuán) | Li Gang | 2017 |
 mōngolsko |
Цайран харагдах хөлөг онгоц (Cajran charagdach chölög ongoc) | Sambuugijn Badraa | 2016 |
 niymiecko |
Der weiße Dampfer | Hans-Joachim Lambrecht | 1971 |
| Der weiße Dampfer | Charlotte Kossuth | 1992 | |
| Der weiße Dampfer | Uwe Groth | 1993 | |
 norwesko |
Den hvite dampbåten | Ellinor Kolstad | 1993 |
 ôrmiańsko |
Սպիտակ շոգենավը (Spitok szogenawy) | Anahit Sahinian | 1977 |
 ōzbecko |
Oq kema | Asil Rashidov | 1973 |
 persko |
کشتی سفید (Keszti sefid) | Ebrahim Darabi | 2014 |
 polsko |
Biały statek | Marta Okołów-Podhorska | 1972 |
 portugalsko |
O Navio Branco | Alexandre Bazine | 1991 |
 rōmōńsko |
Vaporul alb | ||
 singalesko |
සුදු නැව (Sudu næva) | Chulananda Samaranayake | |
 słowiocko |
Biela loď | Elena Krišková | 1971 |
| Biela loď | Dušan Slobodník | 1975 | |
 szpaniolsko |
La nave blanca | Isabel Vicente | 1988 |
 szwedzko |
Den vita ångbåten | Lars Erik Blomqvist | 1990 |
 turecko |
Beyaz gemi | Ötüken Neşriyat | 2016 |
 turkmyńsko |
Ak gämi[4] | Atajan Tagan, Amannazar Ashyrov | 2012 |
 ukrajińsko |
Білий пароплав (Bilyj paropław) | Mykyta Szumyło | 1983 |
 wietnamsko |
Con Tàu Trắng[5] | Phạm Mạnh Hùng | 1982 |
Adaptacyje
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Fylmy
[edytuj | edytuj zdrzōdło]- 1976 – «Bioły damfer» (Белый пароход), reż. Bołot Szamszijew
- 2020 – «Szambala» (Шамбала), reż. Artykpaj Sujundukow[6]
Spektakle
[edytuj | edytuj zdrzōdło]- 1973 – «Bioły szif – bojka i niy bojka» (Biały statek – bajka i nie bajka), Tyjater Polskigo Radyja, reż. Wojciech Maciejewski[7]
- 1977 – «Bioły damfer» (Белый пароход), Baszkirski Pupyntyjater we Ufie, reż. Władimir Sztejn
- 2002 – «Bioły szif» (Biały statek), Ôpolski Tyjater Pupy a Szauszpilera pm. Alojzego Smolki we Ôpolu, reż. Aleksiej Leliawski
- 2011 – «Bioły damfer» (Білий пароплав), Bildōngowy Tyjater «Anima» Charkowskigo Norodowego Uniwersytetu, reż. Oksana Dmitrijewa[8]
- 2021 – «Bioły damfer» (Белый пароход), Biełgorodski Pupyntyjater, reż. Władimir Gusarow
- 2022 – «Bioły damfer» (Ак пароход), Atniński Tatarski Dramatyczny Tyjater pm. G. Tukaja, reż. Iłsur Kazakbajew
- 2023 – «Bioły szif» (Ак кеме), Ysykkölski Regiōnalny Tyjater Muzyki a Dramatu we Karakole, reż. Ułanmyrza Karypbajew
- 2023 – «Bioły szif» (Ak gämi), Turkmyński Muzyczno-Dramatyczny Tyjater we Lebapie, reż. Perhat Hudaýberenow[9]
Przipisy
- ↑ Асеин Маданбеков:Момун карыянын Айтматовду эргиткен баяны(kyrg.).Азаттык Үналгысы,2018-12-15.[dostymp 2024-09-29].
- ↑ Baltas garlaivis. Pasakai nutilus - Čingizas Aitmatovas(lit.).Keistoteka.[dostymp 2024-09-30].
- ↑ Белиот параход(ang.).Cobiss+.[dostymp 2024-09-30].
- ↑ Ak gämi : powestler(ang.).Worldcat.[dostymp 2024-09-30].
- ↑ Con Tàu Trắng(wiet.).NetaBooks.[dostymp 2024-09-30].
- ↑ Айтматовдун чыгармасынын негизинде тартылган "Шамбала" тасмасы Индияда өтө турган кинофестивалга катышат(kyrg.).Барометр,2010-10-27.[dostymp 2024-09-30].
- ↑ Biały statek - bajka i nie bajka(pol.).[dostymp 2024-09-30].
- ↑ Оксана Дмітрієва(ukr.).Театральна риболовля.[dostymp 2024-09-30].
- ↑ Çingiz Aýtmatowyň “Ak gämi” eseri sahnalaşdyryldy(turkm.).Türkmenistan Altyn Asyr,2023-06-06.[dostymp 2024-09-30].