Mokszany
Mokszany | |
(Мокшет) | |
Kobjyty zubumokszańske Iwana Dubasowa. Zdjyńće ze XIX wjeku | |
Wjelość do kupy | 296 904[1] |
Regijůny zamjyszkańo | Mordowijo a inksze republiki Rusyje |
Godka | mokszańsko |
Religije | pogaństwo, prawosławje, luterańizm[2] |
Pokrewne etńiczne skupiny | Erzjany, Maryjczyki, Meszczera, Merja, Murůmjany |
Mokszany (mokszańsko godka: мокшет, mokshat) je rodźimy lo terynůw Strzodkowyj Wołgi lud fino-ugryjski, kery wespůł ze Erzjanůma a Maryjczykůma sům mjanowańi Wołżańskimi Finůma. Myńi kej jydno trzećo Mokszanůw mjyszko we Autůnůmicznyj Republice Mordowije we Rusyji, we baseńe Wołgi. Reszta je porozćepowano po ruskich uobwodach kej rjazański, tulski, tambowski, samarski, uorynburski, pynzyński, uljanowski, saratowski jako tyż we Tatarstańe, Czuwaszyji, Baszkortostańe a strzodkowyj Azyji (Kirgistůn, Turkmyńistůn, Uzbekistůn, Kazachstůn, Syberyjo, Daleki Wschůd), Azerbejdżůn, Armyńijo, Estůńijo, Ukrajina, Finlandyjo, Australijo a Zjednoczůne Sztaty. Mokszanům a Erzjanům śe dostało autůnůmiczne terytoryjo a prawa nacyje kej bůł Sojusz Socjalistycznych Sowjeckich Republikůw we 1928. Rusyfikacyjo zwjykszůła śe we rokach 30. XX stolećo, a wjadůmość mokszańskij godki do rokůw 50. bůła fest ńikło.
Gyszichta
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Wczesno gyszichta
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Androphagi (po grecku na “ludożyrcůw”) na půłnoc uod Scytyje (podle Herodota), we lasach mjyndzy wjyrchńimi bjygůma Dńepra a Důna sům powożańi jako pjyrszy lud smjanowany przodkůma Mokszanůw (Gorodecko archeologiczno kultura).[3][4] Herodot tyż dowo uopis persko-scyckij wojny we 516-512 p. Chr., kero powźůna wszyjske plymjůna Strzodkowyj Wołgi. Sarmaty wypyńdźili Scytůw a podporzůndkowały sobje ńykere mokszańske klany, nale ńy poradźili śe dali rozplewić skiż jejich ńyliczebnośći. We rokach 100 a 200 n.e. Anty, Słowjany, Mokszany a Erzjany bůły nojtyngszymi a nojliczebńijszymi ludůma uod Wschodńich Ojropejcůw. .[5] Do końca IV w. n.e. srogo tajla Mokszanůw dołůnczůła do plymjůnůw Hůnůw a wźůna udźoł we uobrůńe Uostrogockigo Imperyjům we 377, tedy śe przesůnyli na wschůd a zamjyszkali we Panůńiji. Zaprzynże uod kůńůw bitewnych, a znamjyńńy wyńdźidła sům take same kej u Hůnůw a jejich uodpedńiki sům znejdźůne we Wschodńij Ojropje a Kaukaźe.[6]
Mokszany bůły wymjyńane postrzůd norodowośći Panůńije a Bohymije ze tygo uokrysu.[7] Kśůnżynstwa mokszańske Murunza, Onuza, Seliksa we mjyndzyrzyczu Uoki a Důna bůły we przimjerzu ze wczesnym hůńickim państwym Hůńiwar[5]. Podczas panowańo Attili panůńske Mokszany bůły tajlům jygo armije we uoblynżyńu Rzimu. Archeologiczne dane potwjyrdzajům, co grańica byćo Mokszanůw śe ńy pomjyńůła mjyndzy IV a VIII stolećym. To bůł czas powjarkowygo krůla Tjusztja, władcy Mokszanůw, Erzjanůw, wjerza tyż ludůw Meszczera a Murůmjanůw.[8] Ůngyfer roku 450 Mokszany mjały smołwa ze Alanůma na Strzodkowyj Wołdze[9], (Przimjerze Burtass)[10].
Gyszichta Strzedńich Storoczůw
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Kśůnżynstwo Seliksa stało śe wasalym Chazarskigo Chanatu we IX stoleću[11]. Fyszt Śwjyntosłow I we 965 roku podug Ibn Haukala „zaatakowoł sprzimjerzyńcůw, napod na Sarkel a Bulgar a uośůngnůł Symyndyr”[12] Dwa lata po Wjelgij Wodźe wykorzistoł ja a uzdobůł Itil [13]. Na poczůnku X stolećo wołgobůłgarski krůl Almysz powźůn chazarski hołd. Nawrůćůł śe na islam, zawar przimjerze ze kalifym bagdadzkim Muktafim a fůndnůł handlowe stojisko we becyrku zakolůw rzyki Uoki[14]. Kijowski kńaź Władimir powźůn kůmpańijo armije a przejůn Bulgar we 985 roku. Krůl Almysz a kńaź Władimir dali swe szrajby pode handlowym a pokojowym paktym we 1006 a to bůł anfang “wjecznygo pokoju” kery trwoł 80 rokůw[15]. Wojna uo důminacyjo na Uoce a erzjańsko forteca Obranosz sztartnůła nazod we 1120 roku[16].
Fyszt Władimir uopanowoł Uoszel we 1220 a zachćoł umyńszyć bůłgarski ajnflus na Erzjańske Krůlestwo (Purgas Rus), kero bůło ze Wołżańskům Bůłgaryjům sprzimjerzůne. Kńaź Władimir porwoł a ńiszczůł Obranosz we 1221 a założůł Ńiżnij Nowgorod. Erzjański krůl Purgas a mokszański krůl Puresz prowadźili wojna a kej Purgas sprzimjerzůł śe ze Wołżańskům Bůłgaryjům, Puresz nawjůnzoł dobre kůntakty ze kńaźym Jurijym.[17]. We 1230 Purgas uoblygoł Ńiżnij Nowgorod, nale uostoł pokůnany we walce. Ńyskorzi syn Puresza, fyszt Tjusztjůn ze swojimi kamratůma Połowcůma najechali na jygo źymja a ja pońiszczůli.[18]. Jak godo Raszid ad Din we swojij Dżami al-tauarich, 4 wrześńa 1236 roku syny Dżoczi: Batu, Orda, Berke, Kadan syn Ugedej chana, Buri wnuk Czagataja a Kulkan syn Czyngis chana wypedźeli wojna Mokszanům, Burtasům a Erzjanům. Kożdy śnich kludźůł tůmynym (můngolskům armijnům jednostkům růwnakům 10 000 ludźi). Wojan zakůńczůła śe 23 śyrpńa 1237 kluczowům porażkům przi czornym leśe bliżno grańice państwa Rjazanůw.[19][20]. Puresz uostoł wasalym můngolskigo chana a muśoł przikuplować swoja armijo do tyj, kero lozła na zachůd
Przipisy
[edytuj | edytuj zdrzōdło]- ↑ Ethnologue and bibliography information on Moksha
- ↑ Ингерманландская Лютеранская церковь
- ↑ Kuussaari, Eero, Suomen suvun tiet, F. Tilgmann Oy, Helsinki 1935
- ↑ Бубрих Д. В. Можно ли отождествлять мордву с андрофагами Геродота? — Записки Мордовского научно-исследовательского института социаль-ной культуры, Саранск, 1941, № 3, с. 31.
- ↑ 5,0 5,1 Федорова М. В. Славяне, мордва и анты. Издательство Воронежского Университета, 1976
- ↑ Ахмедов И. Р. Псалии в начале эпохи великого переселения народов // Культуры Евразийских степей вт. пол. I тыс. н. э.: (из истории костюма) . — Т. 2 . — Самара, 2001 — С. 220—222
- ↑ Annales Monastici. Vol. II: Annals de Wintonia; Annales Monasterii de Waverleia. Ed. H. R. Luard. London: Longman, Green, Longman, Roberts, and Green, 1865
- ↑ Энциклопедия «Мордовиясь» Саранск, 2007
- ↑ Афанасьев Г. Е. Буртасы // Исчезнувшие народы. — М., 1988. — С.85-96.
- ↑ Афанасьев Г. Е. Этническая территория буртасов во второй половине VIII — начале Х века // СЭ. — 1984. — № 4 — С.28-41
- ↑ «История Пензенского края» под редакцией профессора Г.Н.Белорыбкина, Пенза, 1996
- ↑ Калинина Т.М. Сведения Ибн Хаукаля о походах Руси времен Святослава//ДГ. М., 1976. С. 90-101.
- ↑ Сахаров Андрей Николаевич "Дипломатия Святослава" Москва, "Международные отношения", 1982 г.
- ↑ В. А. Юрченков. Мордовский народ: вехи истории. — Саранск, 2007. — с. 89
- ↑ В. А. Юрченков. Мордовский народ: вехи истории. — Саранск, 2007. — с. 90
- ↑ В. А. Юрченков. Мордовский народ: вехи истории. — Саранск, 2007. — с. 93
- ↑ В. А. Юрченков. Мордовский народ: вехи истории. — Саранск, 2007. — с. 97-98
- ↑ Костомаров Н.И. Русская история в жизнеописаниях ее главнейших дейтелей.
- ↑ Лурье Я.С. 1) Общерусские летописи. С. 49-55; 2) Летопись Тверская // Словарь книжников и книжности Древней Руси. Вып.2. (вторая половина XIV — XVI в.). 4.2. Л.,1989
- ↑ Рашид Ад-Дин. Сборник летописей. Т. II, Издательство АН СССР, 1960