Życie

Ze Wikipedia
Życie (Biota/Vitae/Eobionti)
Życie (Biota/Vitae/Eobionti): fotografijŏ
Rośliny w gōrach Ruwenzori (Uganda)
Systymatyka
Dōmyny i krōlestwa
Życie na Ziymi:
Życie roślinne (Waitakere Ranges)
Podwodny świat Morza Czerwōnego
Życie cechuje symetryjŏ
Artystycznŏ wizyjŏ życiŏ na Ziymi (Gaja)

Życie (gr. βίος, bios) we biologiji mŏ dwie, zwiōnzane ze sobōm definicyje:

  1. zbiōr procesōw żywobyciowych – swojistych, wysoko zôrganizowanych funkcjōnalnie (w raje i nece), zmian fizycznych i reakcyji chymicznych, co zachodzōm w ôtwartych termodynamicznie, wyôdrymbniōnych z ôbtoczyniŏ układach fizycznych (co dycki zawiyrajōm kwasy nuklejinowe i biołka, podle sztandu terŏźnyj wiedze), zbudowanych morfologiczniehierarchicznyj strukturze), co skłŏdajōm sie z jednyj abo wielu kōmōrek (ôrganizmach, stworzyniach) jak tyż swojistych zjawisk biologicznych, co zachodzōm z udziałym tych ôrganizmōw – co istniyjōm na Ziymi, a możno tyż na inkszych planetach[5][6]
  2. włŏsność ôkryślōnych układōw fizycznych (→ ôrganizmōw), co w nich zachodzōm procesy żywobyciowe[7][8][9].

W czasie cołkij historyje powstała moc teoryji, co ôdwołujōm sie do życiŏ, m.in. materializm, hilymorfizm i witalizm. Mimo to, zdefiniowanie życiŏ tyż terŏźnie je problymym dlŏ uczōnych i filozofōw[10].

Nojmyńszŏ jednostka życiŏ to je ôrganizm. Ôrganizmy mogōm skłŏdać sie z jednyj abo wiyncyj kōmōrek, przechodzōm metabolizm, utrzimujōm homeostazã, mogōm rōść, ryagujōm na zachynty, rozmnŏżajōm sie (płciowo abo bezpłciowo), jak tyż, drōgōm ewolucyje, dopasowujōm sie do strzodowiska, co je ôbtŏczŏ w czasie dalszych gyneracyji[11]. We biosferze Ziymie idzie znojś moc roztōmajtych ôrganizmōw, co jejich życie ôpiyrŏ sie na wōnglu jak tyż wodzie. Ôrganizmy dzielōm sie m.in. na rośliny, zwiyrzynta, grziby, protisty, archeōny i bakteryje. Kryteria życiŏ w niykerych przipadkach bywajōm niyjednoznaczne, beztōż, w zależnie ôd zdrzōdła, stworzynia take jak wirusy, wirojidy abo sztuczne życie sōm niezaliczane do ôrganizmōw żywych.

Abiogyneza to naturalny proces żywobyciowy, co zachodzi we materyji, co niy żyje, bp. we zwiōnzkach ôrganicznych. Wiek Ziymie wynosi kol. 4,54 mld lŏt[12][13], jednak nojstarsze formy życiŏ ziymskigo powstały aby 3,5 mld lŏt tymu[14][15][16] w eoarchajiku, jak twardniała szkorupa ziymskŏ. Nojstarszym fizycznym świŏdectwym istniyniŏ życiŏ na Ziymi je biogynny grafit pobrany ze skoł metaôsadowych, co powstały 3,7 mld lŏt tymu w zachodnij Grynlandyji[17] jak tyż skamiyniałości maty drobnoustrojowyj (ang. microbial mat) znojdziōnyj we piŏskowcu w zachodnij Australiji[18][19]. Moc teoryji, takich jak bp. Wielke Bōmbardyrowanie, sugeruje, iże życie na Ziymi mogło być jeszcze wcześnij[20]. Jak ôdwołować sie do podszukowań z 2015 roku, życie na Ziymi mogło być 4,1 mld lŏt tymu[21]; przi ôdwołowaniu sie jednak do inkszych podszukowań, mogło być już 4,25 mld lŏt tymu[22], abo nawet 4,4 mld lŏt tymu[23]. Podle jednego z badŏczy, „jeźli życie na Ziymi powstało za doś wartko, to może ôno być powszechne we wszechświecie[21].

Mechanizm, co dziynki niymu powstało życie na Ziymi, ôstŏwŏ niyznōmy, chociŏż powstała moc hipotez, co go tykajōm. Życie, ôd czasu jego postaniŏ, rozwinyło sie w wielu formach, co ôstały sklasyfikowane i podzielōne na jednoski zwane taksōnami. Ôrganizmy żywe mogōm żyć i prosperować w wielu warōnkach. Mimo to, rachuje sie, iże spostrzōd 5 mld zortōw, co zamiyszkowały Ziymiã w czasie cołkij jeji historyje, wymarło kol. 99% zortōw[24][25][26]. Rachuje sie, iże liczba zortōw, co terŏźnie żyjōm na Ziymi to 10–14 mln[27], z czego do tyj pory ôstało udokumyntowanych 1,9 mln[28].

Jak ôdwołać sie do hipotezy panspermije, życie mikroskopijne – rozkludzane ôd meteorytōw, planetojidōw i inkszych małych ciał Układu Słōnecznego – może być tyż w inkszych miyjscach we Wszechświecie[29]. Chociŏż znōme je nōm jyno życie, co istniyje na Ziymi, je możliwe, iże je tyż życie pozaziymske. Projekty naukowe, take jak SETI, poszukujōm sygnałōw radyjowych w przestrzyni kosmicznyj, co mogły ôstać wysłane ôd pozaziymskich cywilizacyji.

Definicyjŏ[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Prōby ôkryślyniŏ, czym je życie, bōły podjynte, bo definicyjŏ życiŏ je przidajnŏ w podszukowaniach nad powstaniym życiŏ i w rozwŏżaniach nad ewyntualnym życiym pozaziymskim (w egzobiologiji).

Klarowne zdefiniowanie życiŏ to je wyzwanie dlŏ uczōnych i filozofōw[30][31][32][33]. Je to ciynżke, bo po czyńści życie je proces, a niy czystŏ substancyjŏ[34]. Definicyjŏ życiŏ musi być tak ôgōlnŏ, coby ôbyjmować tak wszyjske znane nōm formy życiŏ, jak i pozaziymske formy życiŏ, inksze ôd tych, co zamiyszkujōm Ziymiã[35][36][37].

Cechy życiŏ[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Terŏźne rozumiynie życiŏ je blank ôpisowe, bo niy je klarownŏ definicyjŏ życiŏ. Życie je uwŏżane za znak czegoś, co wykazuje wszyjske abo czyńść takich znakōw:[38].

  1. Homeostaza − zdolność regulacyje strzodowiska wnyntrznego w taki spusōb, coby utrzimować jego parametry przi stałych wertach; dlŏ przikładu tymperatura naszego ciała je zmyńszanŏ bez pocynie jak tyż stynżynie elektrolitōw.
  2. Hierarchijŏ − skłŏdanie sie z jednyj abo wiyncyj kōmōrek − bazowych jednostek życiŏ.
  3. Metabolizm − umiana ynergije bez przerobiynie substancyji chymicznych i ynergije na skłŏdniki kōmōrkowe (anabolizm) jak tyż rozpŏd materyje ôrganicznyj (katabolizm). Istoty żywe potrzebujōm ynergije do utrzimowaniŏ stałych wertōw strzodowiska wnyntrznego (homeostaza) jak tyż tworzyniŏ inkszych zjawisk zwiōnzanych z życiym[36].
  4. Wzrōst − utrzimowanie werty anabolizmu na wyższym poziōmie aniżeli werta katabolizmu. U ôrganizmu, co sie rozwijŏ, powiynkszŏ sie kożdŏ jego tajla.
  5. Adaptacyjŏ – kōnszt przistosowowaniŏ sie ôrganizmu do nowych warōnkōw z upływym czasu. Je podstawōm procesu ewolucyje; je sztalowany bez erbowanie i dietã ôrganizmu, a tyż faktory zewnyntrzne.
  6. Reakcyjŏ na zachynty – może przibierać mocka form, ôd kōntrakcyje ôrganizmu jednokōmōrkowego po kōntakcie z zewnyntrznōm substancyjōm chymicznōm do raje reakcyji, co ôbyjmujōm wszyjske zmysły ôrganizmu wielokōmōrkowego. Ta ôdpowiydź je wyrażanŏ we formie ruchu; bp. liście roślin, co rosnōm ku światłu (fototropizm) jak tyż chymotaksyjŏ.
  7. Rozmnŏżanie – kōnszt wytwŏrzaniŏ nowych jednostek żywobyciowych: bezpłciowo, bez jedyn ôrganizm ôjcowski, abo płciowo bez dwa ôrganizmy ôjcowske[39][40].
  8. Składowanie informacyje - posiadanie informacyji ô ôrganiźmie, kerŏ keruje jego funkcyjami żywobyciowymi[41].

Te słożōne procesy zwane sōm funkcyjami fizjologicznymi.

Ôziym znakōw życiŏ Tibora Gánti[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Tibor Gánti zapropōnowoł taki zbiōr warōnkōw, kere winiyn społniać systym, by uznać go za ôrganizm żywy:

Cechy kōnieczne[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Cechy kōnieczne, by dany ôbiekt uznać za żywy:

  1. je wyôdrymbniōny ze świata zewnyntrznego
  2. posiadŏ metabolizm
  3. je wewnyntrznie sztabilny, zo znaczy cechuje go homeostaza
  4. posiadŏ podsystym przechowowaniŏ i przetwŏrzaniŏ informacyji, przidajny dlŏ reszty systymu
  5. procesy we postrzodku systymu żywego sōm regulowane

Znaki potyncjalne[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Cechy, co niy sōm kōnieczne, by systym uznać za żywy, ale kōnieczne, by zachodziōł proces życiŏ na srogszõ skalã:

  1. ôbiekt żywy musi mieć zdolność do wzrōstu i rozmnŏżaniŏ
  2. we replikacyji musi zachodzić zmiynność (warōnek ewolucyje)
  3. ôbiekt musi być śmiertelny.

Cechy kōnieczne definiujōm ôrganizm żywy za autōnōmicznõ strukturã, cechy potyncjalne za to ôdpadajōm redukcjonistycznyj definicyji życiŏ, tykajōm tōż procesu życiŏ.

Alternatywy[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Coby ôddać minimalnõ liczbã przidajnych zjawisk, zapropōnowanych bōło moc inkszych biologicznych definicyji życiŏ[42], z kerych mocka ôpiyrŏ sie na układach chymicznych. Biofizycy spozorowali, iże istoty żywe polygajōm na negyntropiji (negatywnyj yntropiji)[43][44]. To znaczy procesy żywobyciowe mogōm być widziane za „ôpōźniynie” spōntanicznyj dyfuzyje abo dyspersyje wnyntrznyj ynergije tajleczek biologicznych[45]. Barzij szczegōłowo, jak ôdwołać sie fizykōw takich jak John Desmond Bernal, Erwin Schrödinger, Eugene Wigner abo John Scales Avery, życie nŏleży do grupy zjawisk, co sōm układami ôtwartymi abo ciōngłymi, co poradzōm zmyńszać swojã wnyntrznõ yntropijõ bez stratã substancyji abo ynergije swobodnyj pobiyranyj ze strzodowiska, co ôna na kōńcu ôstŏwŏ ôdciepniyntŏ we rozłożōnyj formie[46][47][48]. Na wyższym szteblu, istoty żywe sōm układami termodynamicznymi co posiadajōm zôrganizowanõ strukturã molekularnõ[45]. To ôznaczŏ, iże życie je materyjōm, kerŏ może sie rozmnŏżać i ewoluować ku cylu przetrwaniŏ[49][50]. Stōnd życie to je samostykajōncy ukłŏd chymiczny, co funkcjōnuje tak, jak ôpisuje to teoryjŏ Darwina[51][52].

Inksi przijmujōm pōnkt widzyniŏ, co niy do kōńca je zależny ôd chymije molekularnyj. Jedna z definicyji życiŏ prawi, iże istoty żywe sōm samozôrganizowane i autopojetyczne (take, co sie same wytwŏrzajōm). Jednã z wersyji tyj definicyji je wersyjŏ ôd Stuarta Kaffmana, co gŏdŏ ô autōnōmicznym agyńcie abo systymie wieloagyntowym co poradzi kopiować siebie abo inkszych i wykōnać aby jedyn ôbiyg termodynamiczny[53].

Definicyje życiŏ jako zjawiska[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Nojważniyjszym znakym życiŏ je ciōngłŏ przemiana materyje i ynergije miyndzy żywym ôrganizmym a jego ôbtoczyniym, ze utrzimowaniym homeostazy, jak tyż talynt do replikacyje, powielaniŏ sie, abo tyż rozmnŏżaniŏ i erbowaniŏ cech. Do podtrzimowaniŏ przemiany ynergije z ôbtoczyniym potrzebny je stały wkłŏd roboty ze strōny ôrganizmu. Tōż życie to: zespōł procesōw metabolicznych, co sie wzajymnie podtrzimujōm, i co zachodzōm we ôrganiźmie żywym abo jego ôsobnych tajlach. Ważnōm cechōm życiŏ, co ôna wywodzi sie z natury procesōw metabolicznych, je zdolność ôrganizmōw żywych do utrzimaniŏ wyższego poziōmu uporzōndkowaniŏ, tōż niższyj yntropije aniżeli ôbtoczynie, kosztym spotrzebowaniŏ ynergije.

Podzioł definicyji w zależności ôd poziōmu: nojwyższy (definiowanie życiŏ za globalny fynōmyn), niższy (definiowanie jednostki żywyj); jak tyż nojniższy (rozrōżniynie miyndzy jednostkōm żywōm a umartōm) ôstoł tyż zapropōnowany i ôdpednio sformułowany za kōntinuum samopodtrzimujōncyj sie informacyje dlŏ życiŏ jako zjawiska, ôsobny elymynt kōntinuum samopodtrzimujōncyj sie informacyje dlŏ ôrganizmu żywego, jak tyż funkcjōnalny, ôsobny elymynt kōntinuum samopodtrzimujōncyj sie informacyje dlŏ rozrōżniynia miyndzy życiym i śmierciōm[41].

Redukcjōnistycznŏ[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Życie to systym abo zbiōr elymyntōw zdolnych do ewolucyje w synsie biologicznym.

Ta definicyjŏ je faworyzowana ôd niykerych badŏczōw sztucznego życiŏ i niykerych redukcjōnistōw (bp. Richard Dawkins). Krytykuje sie ja ale, iże je za szyrokŏ. Ôbyjmuje bp. Program kōmputrowy programy kōmputrowe, co sie same replikujōm (patrz systym Tierra).

Prōbōm zawynżyniŏ je definicyjŏ we formie: życie to zbiōr autōnōmicznych replikatorōw zdolnych do ewolucyje.

W przipadku życiŏ na Ziymi rolã autōnōmicznych replikatorōw społniajōm ôrganizmy żywe, a podlygajōm ewolucyji dziynki niydoskōnałyj replikacyji.

Ta definicyjŏ jednak w realnie niy rozwiōnzuje problymōw ôrtodoksyjnych biologōw, bo programy z systymu Tierra sōm autōnōmicznymi replikatorami (co zasiedlajōm systym Tierra, tak jak ôrganizmy żywe synsu stricto zasiedlajōm naszã planetã). Coby ich usatysfakcjōnować, nŏleżałoby wkludzić do definicyje warōnek materialności replikatorōw. Durch ale problymym ôstanie wtynczŏs uznanie za żywõ masziny zdolnyj do wykōnaniŏ swojij zglyndnie akuratnyj kopije.

Za to niykerzi badŏcze sztucznego życiŏ używajōm kapkã akuratniyjszyj definicyje: Życie to dynamiczne, samoôrganizujōnce sie struktury, zdolne do samopowielaniŏ sie i ewolucyje. Rōżnica polygŏ na wkludzyniu musu dynamicznego samopowielaniŏ sie struktury. Ôdbiyrŏ to wiynkszości z ôbiektōw baczyń badŏczy sztucznego życiŏ (jak algorytmy ewolucyjne abo roztōmajte ôdmiany Game of Life) status żywych.

Cybernetycznŏ[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Życie to systym sprzynżyń zwrotnych ujymnych podporzōndkowanych nadrzyndnymu sprzynżyniu zwrotnymu dodatniymu. Takŏ cybernetycznŏ definicyjŏ życiŏ ôstała zapropōnowanŏ ôd Bernarda Korzeniewskigo.

Termodynamicznŏ[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Życie to słożōnŏ struktura dyssypatywnŏ, co mŏ zdolność miyjscowego ôdwrŏcaniŏ wzrōstu yntropije.

Amerykōński fizyk teoretyczny Lee Smolin, zdefiniowoł w kategoryjach termodynamicznych życie za samoôrganizujōncy systym niyrōwnowŏgowy, co jego procesami reskyruje program, przechowowany we formie symbolicznyj (informacyjŏ gynetycznŏ), zdolny do reprodukcyje, społym z tym programym[54].

Z pōnktu widzyniŏ teoryje informacyje[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Życie to kōntinuum samopodtrzimujōncyj sie informacyje[41]. Podle tyj definicyje jednostki (ôrganizmy) żywe majōm cechy swojistego systymu, kerowanego ôd informacyje, i co przetwŏrzŏ informacyjõ, spotrzebowowaniŏ i przekazowaniŏ zawartyj w nim informacyje symantycznyj.

Historyjŏ życiŏ ziymskigo[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Fanerozoik[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Fanerozoik to eōn, co trwŏ ôd 541 ±1,0 milijōnōw lŏt do dzisiej[55]. Na fanerozoik skłŏdajōm sie trzi ery: paleozoik, mezozoik i kynozoik. Tyn eōn cechuje sie srogim wzrōstym rozmajtości biologicznyj, co zaczōn sie ôd eksplozyje kambryjskij.

Era paleozoicznŏ[edytuj | edytuj zdrzōdło]

We erze paleozoicznyj doszło do pŏru ważnych zdarzyń zwiōnzanych ze życiym – idzie do nich zaliczyć m.in. ewolucyjõ słożōnych formōw życiowych, bez kerõ ôrganizmy, co zamiyszkowały suchy lōnd wziōnły używać tlyn za musowy produkt wymŏgany do dychaniŏ. Paleozoik dzieli sie na sześ ôkresōw: kambr, ôrdowik, sylur, dewōn, karbōn i perm[56].

W paleozoiku miały miyjsce sroge zmiany geologiczne, klimatyczne i ewolucyjne. W ôkresie kambru zdarziła sie nojwartszŏ i nojszyrszŏ dywersyfikacyjŏ życiŏ we historyji Ziymie, znanŏ za eksplozyjõ kambryjskõ. W tym czasie rozwinyła sie srogŏ tajla zortōw, co terŏźnie żyjōm, m.in. ryby, stawonogi, płazy, gady i synapsydy. Przōdzij te stworzynia zamiyszkowały ôceany, ale w kōńcu tajla z nich przeniosła sie na stały lōnd. W niyskorniyjszyj fazie paleozoiku lōnd ôstoł zdominowany ôd roztōmajtyj zorty formōw życiowych. Kōntynynta ôstały pokryte ôgrōmnymi lasami prymitywnych roślin, co jejich srogŏ tajla przekształciyła sie w pokłady wōnglŏ kamiynnego, co terŏźnie je w Europie i wschodnij czyńści Ameryki Pōłnocnyj. We kōńcowyj fazie epoki ôrganizmami, co zdōminowały życie, stały sie sroge i wysoko rozrośniynte zorty gadōw, rozwinyły sie tyż piyrsze rośliny, co żyjōm do dzisiej – jegliczne.

Era paleozoicznŏ skōńczyła sie nojsrogszym masowym wymiyraniym we historyji Ziymie, znōmym za wymiyranie permske. Zjawisko bōło na tela dotkliwe, iże życie na lōńdzie ôżywiało sie bez dalsze 30 milijōnōw lŏt; tyn ôkres mōg być ale krōtszy w przipadku życiŏ we morzach.

Kambr[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Trylobity

Ôkres kambru trwoł ôd 541 ±1,0 do 485,4 ±1,9 milijōnōw lŏt tymu[55]. Je piyrszym z sześciu ôkresōw ery paleozoicznyj. W ôkresie kambru zapoczła sie eksplozyjŏ kambryjskŏ, co cechuje sie pokŏzaniym sie nojsrogszyj liczby nowych ôrganizmōw w czasie jednego ôkresu. W tym czasie wykształciyła sie srogŏ liczba glōnōw, chociŏż stawonogi stanowiyły w wodzie srogszõ tajla populacyje. Doszło tyż do wykształcyniŏ hned wszyjskich wodnych zortōw, co żyjōm. W kambrze napoczōn sie rozpad superkōntynyntu Rodinia, co z niego srogszy part stoł sie tajlōm superkōntynyntu Gōndwana[57].

Ôrdowik[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Cephalaspis

Ôrdowik trwoł ôd kol. 485,4 ±1,9 do 443,8 ±1,5 milijōnōw lŏt tymu[55]. W tym ôkresie we srogij liczbie wykształcały sie do dzisioj powszechne zorty ôrganizmōw, m.in. prymitywne ryby, gowonogi i korale. Powszechnymi formami życiŏ bōły ale trylobity, ślimŏki i szkorupiŏki. Co ważniyjsze, w ôkresie ôrdowiku doszło do zakolōnizowaniŏ Gōndwany ôd piyrszych stawonogōw. W kōńcowyj fazie ôrdowiku Gōndwana bōła na przestrzyni koła podbiegunowego, a Ameryka Pōłnocnŏ połōnczyła sie z Europōm, czym zawarły Ôcean Atlantycki. Zlodowacynie Afryki dokludziyło do srogigo ôbniżyniŏ poziōmu morza. W wyniku zlodowacyniŏ Ziymia doimyntnie (abo bezma doimyntnie) ôstała pokrytŏ lōndolodym, a to dokludziyło do wymiyraniŏ ôrdowickigo, co w czasie niego pōmarło kol. 60% wodnych bezkryngowcōw i 25% familiji; to wymiyranie je uwŏżane za nojwcześniyjsze masowe wymiyranie i druge nojsrogsze we historyji Ziymie[58].

Sylur[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Sylur trwoł ôd kol. 443,8 ±1,5 do 419,2 ±3,2 milijōnōw lŏt tymu[55]. W tym czasie skōńczyło sie zlodowacynie, co trwało ôd ordowiku, dziynki czymu powstały lepsze warōnki dlŏ życiŏ na Ziymi. Rozwinyła sie wielkŏ liczba ryb, m.in. żuchwowcōw, bezżuchwowcōw jak tyż piyrszych ryb słodkowodnych. Nojrozliczniyjszōm grupōm drŏpieżnikōw ôstŏwały stawonogi, m.in. wielkoraki. Rozwinyły sie tyż stworzynia,co żyły jyny na lōndzie, take jak grziby, pajynczŏki i pareczniki. Rozrost roślin nŏczyniowych przizwolōł roztopiyrzić sie na stałym lōndzie inkszym zortōm roślin, co stały sie prekursorami roślinnego życiŏ, co zamiyszkuje powiyrchniã kuli ziymskij. W ôkresie syluru Ziymia dzielyła sie na sztyry kōntynynta: Gondwanã (Afryka, Ameryka Połedniowŏ, Australijŏ, Antarktyda, Syberyjŏ), Lauryncyjõ (Ameryka Pōłnocnŏ), Bałtykã (Pōłnocnŏ Europa) i Awalōnijõ (Zachodniŏ Europa). Dźwigniyńcie poziōmu morza dokludziyło do roztopiyrzyniŏ sie mocy nowych zort ôrganizmōw wodnych[59].

Dewōn[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Eogyrinus

Dewōn trwoł ôd kol. 419,2 ±3,2 do 358,9 ±0,4 milijōnōw lŏt tymu[55]. Tyn ôkres cechuje sie srogōm roztōmajtościōm ryb, co ôbyjmuje ôpancerzōne Dunkleosteus jak tyż ryby, co z nich ewoluowały piyrsze sztworonogi. Na lōńdzie, w wyniku eksplozyje dewōńskij, doszło do srogigo urozmajcyniŏ zortōw roślin – rozwinyły sie piyrsze strōmy i nasiōna. W wyniku tego zdarzyniŏ doszło tyż do urozmajcyniŏ stawonogōw. Dewōn cechuje sie tyż ukŏzaniym sie piyrszych płazōw jak tyż wchodym ryb na wiyrch raje pokormowyj. W kōńcowyj fazie dewōnu, w wyniku wymiyraniŏ dewōńskigo, pōmarło 70% zortōw, co ôznaczŏ, iże to zdarzynie bōło drugim nojsrogszym wymiyraniym we historyji Ziymie[59].

Karbōn[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Dimetrodōn

Karbōn trwoł ôd kol. 358,9 ±0,4 do 298,9 ±0,15 milijōnōw lŏt tymu[55]. We wczesnyj fazie karbōnu postrzedniŏ tymperatura na Ziymi wynosiyła 20 °C, ale w jego postrzodkowyj fazie postrzedniŏ tymperatura spadła do kol. 10 °C.[60] Srogŏ tajla powiyrchnie Ziymie bōła pokrytŏ tropikalnymi barzołami, a ze strōmōw, co żyły w tym czasie, powstoł używany terŏźnie wōngel kamiynny. Nojpewnij nojsrogszōm ewolucyjōm w tym czasie bōł rozrost jajec ôwodniowych, co przizwolyło płazōm przeniyś sie w głōmb lōndu i stać sie dōminujōncōm grōmadōm podtypu kryngowcōw. Ôkrōm tego, na barzołach karbōnu rozwinyły sie piyrsze gady i synapsydy. W ôkresie karbōnu utramyntnie ôchłōdzoł sie klimat, co na przełōmie permu i karbōnu dokludziyło do zlodowacyniŏ Gōndwany, co jeji niymałŏ tajla w tym czasie bōła na kole podbiegunowym[61].

Perm[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Perm trwoł ôd kol. 298,9 ±0,15 do 252,17 ±0,06 milijōnōw lŏt tymu i bōł ôstatnim ôkresym paleozojiku[55]. We poczōntkowyj fazie permu doszło do połōnczyniŏ sie wszyjskich kōntynyntōw, co stworziło superkōntynynt Pangea jak tyż jedyny wtynczŏs ôcean Panthalassa. Ziymia w tym czasie bōła barzo suchŏ. Klimat postrzodkowyj Pangei cechowoł sie surowymi burlami roku, co bōło sprawiōne chybōm wpływu ôceanu na tã tajla kōntynyntu. Suchy klimat bōł dogodny dlŏ żyjōncych na Ziymi drŏpieżnikōw i synapsydōw. Dōminujōncymi stworzyniami zamiyszkujōncymi Pangeã bōły dimetrodony i edafozaury (Edaphosaurus). W ôkresie permu ukŏzały sie piyrsze rośliny jegliczne, co zdōminowały landszaft lōndowy Ziymie. W kōńcowyj fazie permu Pangea stŏwała sie corŏz barzij suchŏ. Jeji wnyntrznŏ tajla skłŏdała sie jyny z suchych prōznot zamiyszkanych ôd skutozaurōw i gorgōnopsōw (Gorgonopsia). Te stworzyniŏ w kōńcu wyginyły społym ze 95% dalszych ôrganizmōw, co wtynczŏs zamiyszkowały Ziymiã w wyniku wymiyraniŏ permskigo, co bōło trzecim nojsrogszym tyj zorty zdarzyniym w historyji Ziymie[62].

Era mezozojicznŏ[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Znany tyż pod mianym „era dinozaurōw”, mezozojik cechuje sie wzrōstym liczby gadōw, bez co zdominowały ône tak morza, jak i lōnd i luft.

Termin „mezozojik” („życie postrzodkowe”) je z greckigo jynzyka – skłŏdŏ sie z prefiksu meso-/μεσο („miyndzy”), jak tyż zoon/ζῷον („zwiyrz”, „istota żywŏ”). Je jednōm z trzech er geologicznych eōnu fanerozoicznego, co nastōmpiyła po erze paleozojicznyj („życie pradawne”) jak tyż przed erōm kynozojicznōm („nowe życie”).

Era poczynŏ sie w zaczōntkowyj fazie wymiyraniŏ permskigo, nojsrogszego dobrze udokumyntowanego tyj zorty zdarzyniŏ na Ziymi. Era mezozojicznŏ skōńczyła sie w czasie wymiyraniŏ kryjdowego, co wyrōżniało sie wymarciym niyptŏsich dinozaurōw jak tyż czyńści zortōw zwiyrzōnt i roślin. W erze mezozoiku trefiyła sie srogŏ aktywność tektōnicznŏ, klimatycznŏ i ewolucyjnŏ. Jednym z ważniyjszych zdarzyń ery bōł stopniowy rozpŏd superkōntynyntu Pangea na myńsze kōntynynta, co stopniowo przemiyszczały sie w rychtōnku jejich terŏźnych miyjsc położyniŏ. Klimat w mezozojiku bōł rozmajty – nastympowały naprzemiynnie ôkresy ciepła i zimna. Jednak tymperatura na Ziymi w tamtym czasie bōła wyższŏ aniżeli terŏz. W triasie niyskorym ukŏzały sie niyptŏsie dinozaury, co we ôkresie jury zdōminowały lōndy i zajmowały tã pozycyjõ bez kole 135 milijōnōw lŏt, po czym w kōńcowyj fazie kryjdy doszło do jejich wymarciŏ. Piyrsze ptŏki ukŏzały sie we jurze; ewoluowały z teropodōw. W mezozojiku rozwinyły sie tyż piyrsze cycacze, jednak bōły doś małe – przed zaczyńciym sie ôkresu kryjdy jejich wŏga wynosiyła mynij jak 15 kg.

Trias[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Trias trwoł ôd kol. 252,17 ±0,06 do 201,3 ±0,2 milijōnōw lŏt tymu[55]. Tyn ôkres cechuje sie prōznotōm, co pokŏzała sie skuli wymiyraniŏ permskigo. Dzieli sie na trzi głōwne epoki: trias wczesny, trias postrzodkowy i trias niyskory[63].

Trias wczesny trwoł ôd 252,17 ±0,06 do 247,2 milijōnōw lŏt tymu[55]. Landszaft ze tamtego czasu na Ziymi bōł zdōminowany ôd prōznot Pangei. Nojroztoliczniyjsze stworzynia to bōły lystrozaury, labiryntodōnty, euparkerie i inksze ôrganizmy, co poradziyły przeżyć wymiyranie. W tym czasie rozwinyły sie temnospondyle, co dōminowały we srogij czyńści triasu[64].

Plateozaur

Trias postrzodkowy trwoł ôd 247,2 do kol. 237 milijōnōw lŏt tymu[55]. W tym czasie zaczōn sie rozpŏd Pangei i powstoł ôcean Tetyda. Ekosystym ôżywiōł sie po ôprōzniyniu, co dokōnało sie po „wielkim wymiyraniu”. Do życiŏ wrōciyły m.in. fitoplanktōny, korale i szkorupiŏki, a stworzynia, co nŏleżōm do gadōw, zaczły być corŏz srogsze. Rozwinyły sie nowe zorty wodnych gadōw, m.in. notozaury i ichtiozaury. Za to na lōńdzie zakwitły lasy sosnowe, co przizwŏlyło na rozrostu kopruchōw i muszek ôwocowych. Pokŏzały sie tyż piyrsze krokodyle, co stały sie kōnkuryncyjōm dlŏ srogich płazōw, stworzyń słodkowodnych, co dotynczŏs dōminowały[65].

Trias niyskory trwoł ôd kol. 237 do 201,3 ±0,2 milijōnōw lŏt tymu[55]. Ôkres tyn cechuje sie czynstymi welami wŏrōw jak tyż umiarkowanymi ôpadami. Ocieplenie klimatu dokludziyło do godnego rozrostu gadōw lōndowych, w tym piyrszych prawych dinozaurōw, m.in. pterozaurōw. Skutkym pōmiany klimatu bōło wymieranie triasowe, w wyniku kerego wygineły archozaury (z wyjōntkym krokodyli), synapsydy, 34% stworzyń wodnych jak tyż bezma wszyjske zorty srogich płŏzōw. Wymieranie triasowe bōło sztwŏrtym pod wzglyndym skale tyj zorty trefiyniym w historyji Ziymie - jego prziczyna ôstŏwŏ spōrnŏ[66][67].

Jura[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Ramforynch

Jura trwała ôd 201,3 ±0,2 do kol. 145 milijōnōw lŏt tymu[55]. Dzieli sie na trzi głōwne epoki: jurã wczesnõ, jurã postrzodkowõ i jurã niyskorõ[68].

Jura wczesnŏ trwała ôd 201,3 ±0,2 do 174,1 ±1,0 milijōnōw lŏt tymu[55]. Klimat, co wtynczŏs panowoł, bōł moc barzij wilgły aniżeli w ôkresie triasu i bez to bōł ôn zaôbycz tropikalny. Stworzynia, co dōminowały we ôceanach, bōły plezjozaury, ichtiozaury i amōnity, za to na lōńdzie dōminowały dinozaury i inksze gady – jednymi z nojliczniyjszych zortōw bōły dilofozaury. Rozwinyły sie piyrsze prŏwdziwe krokodyle, co bezma dokludziyło do wyginiyńciŏ srogich płazōw; dalszy rozrost gadōw dokludziōł do jejich zapanowaniŏ na Ziymi. W tym samym czasie rozwinyły sie piyrsze cycacze[69].

Jura postrzodkowŏ trwała ôd 174,1 ±1,0 do 163,5 ±1,0 milijōnōw lŏt tymu[55]. W czasie tyj epoki zaczły powstŏwać sroge stada zauropodōw, m.in. brachiozaurōw i diplodokōw, co zamiyszkowały tamtyjsze preryje pokryte paprociami. Rozwinyły sie tyż roztōmajte zorty drŏpieżnikōw, m.in. allozaury. Postrzodkowojurajske lasy z wiynksza skłŏdały sie ze strōmōw jeglicznych. Jednymi z liczniyjszych stworzyń ôceanicznych bōły plezjozaury i ichtiozaury. Cechōm charakterystycznōm epoki je szczytowa forma, w jakij bōły gady[70].

Stegosaurus stenops

Jura niyskorŏ trwała ôd 163,5 ±1,0 do kol. 145 milijōnōw lŏt tymu[55]. W tym czasie miało miyjsce wymiyranie jurajsko-kredowe, co w jego wyniku wymarły zauropody i ichtiozaury. Wymiyranie prziniōs podzioł superkōntynyntu Pangea na dwa myńsze – Laurazyjõ i Gōndwanã. Dźwignōł sie poziōm mōrz, co zniszczyło paprociowe stepy i stworziło we jejich plac płytke połacie wodne. W czasie epoki doszło do wymarciŏ ichtiozaurōw; przeżōł za to part zauropodōw – niykere , m.in. tytanozaury, wymarły dopiyro w czasie wymiyraniŏ kryjdowego[71]. Dalszy wzrōst poziōmu mōrz powodowoł stałe powiynkszanie sie Ôceanu Atlantyckigo, co dzielōł kōntynynta – dziynki tymu powstała możliwość rōżnicowaniŏ sie dinozaurōw.

Kryjda[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Kryjda (znōmŏ tyż za „erã dinozaurōw”) je nojdugszym ôkresym, ze wszyjskich, co skłŏdajōm sie na erã mezozoicznõ. Dzieli sie na dwie epoki: kryjdã wczesnõ i kryjdã niyskorõ[55].

Tylozaur

Kryjda wczesnŏ trwała ôd kol. 145 do 100,5 milijōnōw lŏt tymu[55]. W tym czasie dochodziyło do powiynkszaniŏ sie cieśnin morskich, co dokludziyło do czyńściowego wymarciŏ zauropodōw – przeżyli ino jejich przedstawiciele w Ameryce Połedniowyj. Powstała siyła płytkich połaci wodnych, co bōło powodym wymarciŏ ichtiozaurōw. Na jejich miyjscu ukŏzały sie mozazaury i zastōmpiyły je za głōwne stworzynia morske. Rozwinyły sie tyż eustreptospōndyle, co zamiyszkowały wybrzeża jak tyż małe wyspy Europy. Dalsze stworzynia, m.in. karcharodōntozaury i spinozaury, zamiyszkały prōzne przestrzynie, jake ôstały po wymiyraniu jurajsko-kryjdowym. Jednymi z nojpowszechniyjszych zortōw, jake rozwinyły sie w tym czasie, bōły iguanodōny, co roztopiyrziły sie na wszyjskich kōntynyntach. Zaś doł sie dojzdrzeć podzioł na pory roku – tymperatura luftu na kołach podbiegunowych spadała we ôkresie zimowym. Niy bōło to ale problymym dlŏ lielynazaurōw, co zamiyszkowały tamtejsze lasy. Inksze zorty dinozaurōw, m.in. mutaburazaury, migrowały w te rejōny w ôkresie latowym. Klimat, co panowoł na kołach podbiegunowych, niy sprzijoł krokodylōm, dziynki czymu mogły miyszkać sam płazy, m.in. kulazuchy, co zamiyszkujōm dzisiyjszõ połedniowõ Australijõ, co bōła wtynczŏs na połedniowym kole podbiegunowym[72]. W niyskorniyjszyj fazie epoki wykształciyły sie nowe zorty pterozaurōw, co cechowały sie srogościōm, m.in. ôrnitocheiry, co jejich rozpiyntość krzideł dochodziyła do 12 metrōw. Do ważniyjszych cech epoki idzie zaliczyć rozrost piyrszych prŏwdziwych ptŏkōw. Jejich ewolucyjŏ dokludziyła do poczōntku rywalizacyje z pterozaurami.

Kryjda niyskorŏ trwała ôd 100,5 do 66 milijōnōw lŏt tymu[55]. Cechowała sie stałōm zniżkōm tymperatury luftu, co dzioła sie tyż we erze kynozojicznyj, bez co przestrzyń tropikōw, co leżała podle rōwnika, zwynżyła sie. Inksze przestrzynie na Ziymi cechowały sie srogimi zmianami klimatu miyndzy porami roku. Rozwinyły sie nowe zorty dinozaurōw, co zdōminowały nec kustowõ, m.in. tyranozaury, ankylozaury, triceratopsy i hadrozaury. Epoka cechuje sie tyż stałym zmyńszaniym sie populacyje pterozaurōw skuli kōnkuryncyje ptŏkōw; ôstatniōm wymartōm zortōm pterozaurōw bōł kecalkoatl. Ukŏzały sie tyż piyrsze taszowce, co były padlinożercami, co miyszkały we lasach jeglicznych. Nojliczniyjszymi stworzyniami wodnymi stały sie mozazaury – wcześnij były niymi ichtiozaury. Rozwinyły sie tyż sroge zorty plezjozaurōw, m.in. elasmozaury. Rozwinyły sie tyż piyrsze rośliny ôkrytonasiynne. W kōńcowyj fazie kryjdy ziymskŏ atmosfera była zaniyczyszczanŏ ôd erupcyji wulkanicznych, co dzioły sie m.in. w Trapach Dekanu. Uwŏżŏ sie, iże w tym samym czasie doszło do upadku meteoru na Ziymiã, co stworziło krater Chicxulub i dokludziyło do masowego wymiyraniŏ znōmego za wymiyranie kryjdowe. To było piōnte i ôstatnie tyj zorty zdarzynie – w jego wyniku wymarło kole 75% stworzyń, m.in. niyptŏsie dinozaury. Ôkrōm nich wymarły tyż wszyjske inksze ôrganizmy, co jejich wŏga przekrŏczała 10 kilogramōw. Tym samym skōńczyła sie era dinozaurōw[73][74].

Era kynozojicznŏ[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Jednōm z cech kynozojiku je rozrōst cycaczy, co dokludziōł do jejich dōminacyje na lōńdzie. Era dzieli sie na trzi epoki: paleogyn, neogyn i sztwŏrtorzynd.

Kynozojik je znōmy tyż za „erã cycaczy”, co wymarcie wielu zortōw ôrganizmōw przizwolyło im na srogi rozrōst.

We wczesnyj fazie kynozojiku, po kōńcu wymiyraniŏ kryjdowego, planeta była zdōminowanŏ ôd doś niywielkich przedstawicieli fauny, m.in. niywielke cycacze, ptŏki, gady jak tyż płazy. Z geologicznego pōnktu widzyniŏ, ptŏki i cycacze urozmajciyły sie we krōtkim czasie, przede wszyjskim skuli niyôbecności gadōw, co zdōminowały planetã w mezozojiku. Niykerzi przedstawiciele ptŏkōw niylotōw ôsiōngali srogsze miary aniżeli postrzednij srogości czowiek. Cycacze zdōminowały bezma kożdõ niszã ekologicznõ (tak morskõ, jak i lōndowõ) i niykej ôsiōngały miary srogsze aniżeli te, co żyjōm terŏz[75].

Paleogyn[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Bazylozaur

Paleogyn trwoł ôd 66 do 23,03 milijōnōw lŏt tymu[55]. Dzieli sie na trzi epoki: paleocyn, eocyn i oligocyn.

Paleocyn trwoł ôd 66 do 56 milijōnōw lŏt tymu[55]. Bōł to ôkres przechodni miyndzy wymiyraniym kryjdowym, a rozwiniyńciym sie bogatego strzodowiska tropikalnego, co powstało we wczesnym eocynie. Wczesny paleocyn cechuje sie ôżywiyniym ekosystymu po tym wymiyraniu. Zaczła formować sie terŏźnŏ forma kōntynyntōw; prziszoł tyż jejich pōnowny podzioł – Afroeurazyjŏ ôstała podzielōnŏ Ôceanym Tetydy na Afrykã i Eurazyjõ, a Ameryka ôstała podzielōnŏ Cieśninōm Panamskōm na dwie czyńści. Ta epoka cechuje sie tyż stałym ôcieplaniym sie klimatu, bez co lasy tropikalne rozciōngały sie nawet do przestrzyni polarnych. We morzach dōminowały żralŏki, a nalōndach archajiczne cycacze, m.in. kreodōnty jak tyż prymaty, co rozwinyły sie w erze mezozojicznyj. Cycacze durch były niywielkimi stworzyniami. Nojsrogsze wtynczŏ stworzynia wŏżyły mynij jak 10 kilogramōw[76].

Eocyn trwoł ôd 56 do 33,9 milijōnōw lŏt tymu[55]. Masa stworzyń, co żyły we wczesnym eocynie, ôstŏwała takŏ sama. Do tych stworzyń nŏleżały m.in. prymaty, wieloryby, kōnie i inksze cycacze. Na wiyrchu raje kustowyj były ptŏki ô srogich miarach, take jak Gastornis. Eocyn to jedynŏ epoka, co w nij ptŏki dōminowały (z pōminiyńciym jejich praôjcōw, to znaczy dinozaurōw). Tymperatura w tym czasie wynosiyła kole 30 °C (we rejōnach kolebiegunowych wystympowały niywielke jeji chwiania). W eocynie postrzodkowym, miyndzy Australijōm i Antarktydōm, uformowoł sie Sztrōm Wiatrōw Zachodnich – jego powstanie zdezorganizowało ukłŏd sztrōmōw morskich, co prziniosło ôchłōdzynie klimatu. Dokludziyło to do zmyńszyniŏ sie przestrzyni porośniyntych lasami tropikalnymi. Zmiana klimatu przizwolyła cycaczōm ôsiōngnōńć moc srogsze miary, m.in. wielorybōm. W tym czasie na wiyrchu raje kustowyj były stworzynia take jak Andrewsarchus, a we wodach dōminowały wieloryby, m.in. bazylozaury. W niyskorym eocynie zaś ukŏzoł sie podzioł na pory roku, co prziniosło rozszyrzynie sie przestrzyni pokrytych sawannami i ewolucyjõ trŏw[77][78].

Ôligocyn trwoł 33,9 do 23,03 milijōnōw lŏt tymu[55]. Jednōm z cech epoki było roztopiyrzanie sie trŏwy, co dokludziyło do rozwiniyńciŏ sie dalszych zortōw zwiyrzōnt, co z nich srogi part żyje do dzisiej – sōm to m.in. elefanty, koty, psy i taszowce. Pokŏzało sie tyż dużo nowych zortōw roślin, m.in. rośliny wiecznie zielōne. Durch trwoł efekt chłōdzyniŏ i podzioł na pory deszczowe jak tyż suche. Porzōnd powiynkszały sie cycacze. We zdarzyniu znōmym za Grande Coupure rozwinōł sie tyż Paraceratherium, nojsrogszy cycacz lōndowy w historyji Ziymie, jak tyż niypŏrzistokopytne[79].

Neogyn[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Neogyn trwoł ôd 23,03 do 2,58 milijōnōw lŏt tymu, i je to tyż nojkrōtszy ôkres fanerozojiku. Dzieli sie na dwie epoki: miocyn i pliocyn[55].

Miocyn trwoł ôd 23,03 do 5,333 milijōnōw lŏt tymu[55]. W tym czasie dochodziyło do dalszego roztopiyrzniŏ sie przestrzyni porośniyntych trŏwōm. W efekcie te przestrynie ôbjōnły srogõ tajla planety, co tym samym zmyńszyło jeji zalesiynie. Powstały lasy wodorostōw, co dokludziyło do rozwiniyńciŏ sie nowych zortōw, m.in. kałanōw morskich, znōmych tyż za fiszotry morske. W tym czasie dobrze prosperowały niypŏrzistokopytne i małpice człekokształtne. Srogŏ tajla lōndu była wtynczŏs jałowŏ i gōrzistŏ, bez co bazowōm formōm żywiyniŏ postrzōd zwiyrzōnt bōł wypas. Uformowanie sie Pōłwyspu Arabskigo dokludziyło do ôstatecznego zawarciŏ sie Morza Tetydy, co ôstawiyło po sobie resztki we formie Morza Czŏrnego, Czerwōnego, Strzōdziymnego i Kaspijskigo. Ewoluowała tyż siyła nowych roślin – w miocynie postrzodkowym rozwinyło sie 95% terŏźnych roślin nasiynnych[80].

Pliocyn trwoł ôd 5,333 do 2,58 milijōnōw lŏt tymu[55]. Tyn ôkres cechuje sie dramatycznymi zmianami klimatycznymi, co w kōńcu dokludziyły do wyewoluowaniŏ terŏźnych roślin i zwiyrzōnt. Do nojważniyjszych zdarzyń epoki zaliczajōm sie: ukształtowanie Panamy, akumulacyjŏ lodu naôbkoło biegunōw (co było powodym prziszłego masowego wymiyraniŏ), kolizyjŏ dzisiejszego Pōłwyspu Indyjskigo z kōntynyntym azjatyckim (skirz keryj powstały Himalaje), uformowanie sie Appalachōw i Gōr Skŏlitych jak tyż wyschniyńcie Morza Strzōdziymnego na pŏrã milijōnōw lŏt. Rozwinyły sie tyż australopiteki, nojstarsi praôjcowie czowieka. Ze pōmocōm Przesmyku Panamskigo zwiyrzynta poradziyły ymigrować miyndzy Amerykōm Pōłnocnōm, a Amerykōm Połedniowōm, co dokludziyło do spustoszyniŏ w lokalnym strzodowisku ekologicznym. Zmiany klimatu dokludziyły do roztopiyrzyniŏ sie sawann, co dzieje sie tyż terŏz. Kōntynynta i morza w kōńcu przibrały terŏźnõ formã, dokōnały sie przi tym niywielke zmiany pod zglyndym jejich położyniŏ[81][82].

Szwŏrtorzynd[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Szwŏrtorzynd trwŏ ôd 2,58 milijōnōw lŏt i je nojmodszym ôkresym ery kynozojicznyj. Jego nojważniyjszymi cechami je ôbecność terŏźnych zwiyrzōnt i sroge zmiany klimatyczne. Dzieli sie na dwie epoki: plejstocyn i holocyn[55].

Fauna plejstocynu (m.in. mamuty, nosorożec wochaty)

Plejstocyn trwoł ôd 2,58 milijōnōw do 11 700 lŏt tymu[55]. W tym czasie dziejōm sie epoki lodowe, co sōm skutkym globalnego ôchłōdzyniŏ, co zaczło sie w postrzodkowym eocynie. W czasie jak lōd stopniowo rozrŏstoł sie w strōnã rōwnika, na przestrzyniach na pōłnoc i na połednie ôd stref tropikalnych trefiały sie intynsywne zimy, co pojawiały sie na zmianã z lekimi latami. W tym samym czasie Afryka zmŏgała sie z suchotami, co dokludziyły do powstaniŏ pustyń Sahara, Namib i Kalahari. W czasie epoki rozwinyły sie ale nowe zorty cycaczy, m.in. mamuty, megaterium, Canis dirus jak tyż czowiek rozumny. Kole 100 000 lŏt tymu skōńczyły sie nojsrogsze suchoty we historyji Afryki; prziszła tyż ekspansyjŏ prymitywnych ludzi na nowe przestrzynie. W kōńcowyj fazie plejstocynu wydarziło sie jedno z nojsrogszych masowych wymiyrań w historyji Ziymie, co w nim wymarła moc przedstawicieli ziymskij megafauny jak tyż wszyjske zorty z familije czowiekowatych (ôkrōm czowieka rozumnego). Miało to srogi wpływ na wszyjske kōntynynta, myńszy w przipadku Afryki[83].

Holocyn trwŏ ôd 11 700 lŏt[55]. Znōmy je tyż za „erã czowieka”. Cechuje sie tyż rozrostym czowieka, co dokludziōł do dostaniŏ ôd niego talyntu ôdczuwaniŏ zmysłami. Cołkŏ zapisanŏ historyjŏ (w tym historyjŏ świata) mŏ swojã granicã w epoce holocynu[84]. Aktywność czowieka je powodym, co skuli niego dochodzi do stałego wymiyraniŏ zortōw, co trwŏ ôd 10 000 lŏt p.n.e. Tyn proces czynsto je nazywany szōstōm katastrofōm[85].

Teoryje systymōw żywych[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Idyjõ, co gŏdŏ, iże Ziymia je żywŏ, idzie znojś we wielu dziełach filozoficznych i religijnych, jednak do piyrszyj naukowyj dyskusyje na tyn tymat doszło społym ze szkockim uczōnym Jamesym Huttonym. W 1786 roku stwiyrdziōł, iże Ziymia to superôrganizm, i że jeji richtich naukōm winna być fizjologijŏ. Hutton je uwŏżany za ôjca geologije, atoli jego idyjŏ żywyj Ziymie ôstała zapōmnianŏ w XIX s., kej panowały poglōndy redukcjōnizmu[86]. Hipoteza Gaje, zapropōnowanŏ w latach 60. XX s. ôd uczōnego Jamesa Lovelocka[87][88], sugeruje, iże życie na Ziymi funkcjōnuje jak jedyn ôrganizm, co ôkryślŏ i utrzimuje warōnki strzodowiskowe przidajne do przetrwaniŏ na nij[89].

Do piyrszyj prōby wytuplikowaniŏ natury życiŏ bez ôgōlnõ teoryjõ systymōw żywych (ang. general living systems theory) doszło w 1978 roku za sprawōm amerykōńskigo biologa Jamesa Griera Millera[90]. Ta teoryjŏ, przi wychodzyniu z nauk ekologicznych i biologicznych, może prōbować ôpisać ôgōlne prawidła, co tykajōm sie tego, jak fungujōm wszyjske systymy żywobyciowe. Zamiast podszukować zjawiska, co zachodzōm, bez dzielynie ôbiektōw na czyńści składowe, ôgōlnŏ teoryjŏ systymōw żywych ôbserwuje zjawiska pod wzglyndym dynamicznych szymlōw na relacyjŏ ôrganizmōw z jejich strzodowiskym[91]. W 1991 roku amerykōński biolog Robert Rosen rozwinōł jã swojim zdefiniowaniym systymu kōmpōnyntowego za „jednostkã ôrganizacyje; tajla, co posiadŏ funkcyjõ (tzn. ôkryślōne powiōnzanie miyndzy tajlōm a cołkościōm)”. Ze pōmocōm tyj i inkszych definicyji Rosen ukształtowoł „relacyjnõ teoryjõ systymōw”, co jeji cylym je wyklarowanie ôsobliwych włŏsności życiŏ. Ôkryślōł „niepodzielność składowych ôrganizmu” za głōwnõ rōżnicã miyndzy systymami żywymi a „maszinami biologicznymi”[92].

Systymowy poglōnd życiŏ (ang. systems view of life) ôdnosi sie do strzodowiskowych i biologicznych strumiyni pola jako do „wzajymności wpływań”[93]. Wzajymne relacyje ze strzodowiskym sōm snŏdź tak ważne do zrozumiyniŏ życiŏ, jak w przipadku zrozumiyniŏ ekosystymōw. W 1992 roku amerykōński biofizyk Harold Morowitz wytuplikowoł, iże życie je cechōm ekosystymu, a niy pojedynczym ôrganizmym abo zortōm[94]. Ekleruje, iże ekosystymowŏ definicyjŏ życiŏ je lepszŏ aniżeli jeji biochymicznŏ, jak tyż fizycznŏ wersyjŏ. Robert Ulanowicz w 2009 roku nazwoł mutualizm kluczym do zrozumiyniŏ zachowaniŏ życiŏ i ekosystymōw[95].

Biologijŏ systymōw słożōnych (ang. complex systems biology, CSB) to dōmyna nauki, co podszukuje słożōność ôrganizmōw z pōnktu widzyniŏ teoryje układōw dynamicznych[96]. Ta ôstatniŏ czynsto je nazywanŏ tyż biologijōm systymowōm, co jeji cylym je zrozumiynie nojbarzij podstawowych aspektōw życiŏ. Biologijŏ relacyjnŏ, blank zwiōnzanŏ z biologijōm systymōw słożōnych, jak tyż biologijōm systymowōm[97][98], skupiŏ sie zaôbycz na zrozumiyniu procesōw żywobyciowych z pōnktu widzyniŏ nojważniyjszych relacyji i kategoryji takich relacyji, co zachodzōm postrzōd ważnych funkcjonalnych czyńści ôrganizmu.

Powstanie życiŏ na Ziymi[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Wiek Ziymie to kole 4,54 mld lŏt[99][100][101]. Podszukowania sugerujōm, iże życie na Ziymi istniyje ôd kole 3,5 mld lŏt[102], przi czym rachowany wiek nojstarszych fizycznych śladōw życiŏ wynosi 3,7 mld lŏt. Wszyjske znōme formy życiŏ ukazujōm bazowe mechanizmy molekularne, czym pokazujōm swoje pochodzynie; hipotezy pochodzyniŏ życiŏ, co ôpiyrajōm sie na tych podszukowaniach, starajōm sie znojś mechanizm, co klaruje proces formacyje ôstatnigo uniwersalnego spōlnego praôjca ôd ajnfachowych zwiōnzkōw ôrganicznych, bez hipotetyczne życie przedkōmōrkowe, do protokōmōrek jak tyż metabolizmu.

Niy ma terŏźnie żŏdnego kōnsynsusu naukowego co do tego, jak powstało życie, chociŏż powstała moc zaakceptowanych modelōw naukowych, co ôpiyrajōm sie na takich podszukowaniach:

Kedy bōło ôdkryto, iże tak gyny, jak i biołka, potrzebujōm siebie wzajym do wyprodukowaniŏ inkszych gynōw i biōłtek, uczyni zaczli zastanŏwiać sie, kere z nich powstało piyrsze. Skirz tego uczyni przijōnli hipotezã, iże z tego powodu je mało prŏwdopodobne, coby gyny i biōłtka powstŏwały niyzależnie.

Francis Crick, angelski biolog molekularny i noblista[106], zasugerowoł, iże nojprzōd życie ôpiyrało sie na RNA, co posiadało podobie jak w przipadku DNA cechy take jak przechowowanie informacyji i katalityczne włŏsności niykerych biołek. Te hipoteza je znanŏ za „świat RNA” i spiyrŏ jã ôbserwacyjõ, co padŏ, iże dużo spostrzōd nojbarzij krytycznych elymyntōw składowych kōmōrek (tych, co ewoluowały pōmału) skłŏdŏ sie z wiynksza abo cołke z RNA. Srogŏ tajla krytycznych kofaktorōw (Adenozyno-5′-trifosforan, acetyl-CoA, dinukleotyd nikotynoamidoadyninowy itp.) je abo nukleotydym, abo substancyjōm z nim zwiōnzanōm. Katalityczne włŏsności RNA niy ôstały zademōnstrowane w tym samym czasie jak zapropōnowanŏ hipoteza[107], jednak ôstały potwiyrdzōne ôd Thomasa Cecha w 1986 roku[108].

Z hipotezōm świata RNA wiōnże sie problym, co polygŏ na tym, iże synteza RNA ajnfachowych niyorganicznych protoplastōw je ciynżyjszŏ aniżeli w przipadku ôrganicznych tajleczek. Jednym z tego powodōw je to, iże prekursory DNA sōm barzo sztabilne i reagujōm z kożdym inkszym barzo pōmału we warōnkach, co panujōm; zapropōnowano bōła hipoteza, iże przed RNA ôrganizmy żywe skłŏdały sie z inkszych tajleczek[109]. Mimo to podarziło sie wykōnać syntezã ôbsztalowanych tajleczek RNA w warōnkach, co wystympowały na Ziymi przed nastōniym życiŏ, przi przidŏwaniu w ôkryślōnym porzōndku alternatywne prekursory, a w tym samym czasie przi przidŏwaniu w czasie tyj reakcyje prekursōr fosforanu[110]. Dziynki tymu podszukowaniu hipoteza świata RNA stŏwŏ sie barzij wiarygodnŏ[111].

Znaleziska geologiczne ôdnojdziōne w 2013 roku pokazujōm, iże reaktywne zwiōnzki fosforowe (bp. fosforany) wystympowały roztolicznie w ôceanach kol. 3,5 mld lŏt tymu, jak tyż iże schreibersyty snadnie reagowały z wodnym glicerolym, coby wygynerować fosforany jak tyż glicerolo-3-fosforany[112]. Przijyntŏ bōła hipoteza, iże meteoryty, co posiadały schreibersyt, stworzōne we Wielkim Bōmbardyrowaniu, mogły lifrować zredukowany fosfōr, co mōg reagować z prebiotycznymi tajleczkami i tworzić fosforylowane biotajleczki, jak RNA.

W 2009 roku miały miyjsce eksperymynta, co dymōnstrowały ewolucyjõ Darwina, co zachodziyła w dwukōmpōnyntowym systymie ynzymōw RNA (rybozymōw) in vitro[113]. Podszukowania bōły przekludzōne w laboratorium Geralda Joyce'a, co stwiyrdziōł, iże „je to piyrszy przikłŏd (poza przestrzyniōm nauk biologicznych) ewolucyjnyj adaptacyje układu gynetycznego tajleczek”[114]

Zwiōnzki prebiotyczne mogły mieć pozaziymski zaczōntek. Wnioski NASA z 2011 roku, co ôpiyrajōm sie na podszukowaniach zwiōnzanych z meteorytami znojdziōnymi na Ziymi, sugerujōm iże składowe DNA i RNA (adynina, guanina jak tyż zwiōnzane z niymi tajleczki ôrganiczne) mogły powstać w przestrzyni kosmicznyj[115][116][117][118].

W marcu 2015 roku uczyni NASA podali informacyjõ, iże po piyrszy rŏz ôstały uformowane słożōne zwiōnzki ôrganiczne DNA i RNA, m.in. uracyl, cytozyna i tymina. bōło to dokōnano we laboratorium we warōnkach, co sōm we przestrzyni kosmicznyj, jak tyż użyto bōła m.in. pirymidyna znojdziōnŏ w meteorytach. Pirymidyna, tak jak wielopiestrzyniowe wōnglowodory arōmatyczne, zebrane w wōngel zwiōnzki chymiczne znojdziōne we Wszechświecie, podle uczōnych może powstŏwać we wybuchach czerwōnych gigantōw jak tyż we sztaubach kosmicznych i chmurach gazowych[119].

Warōnki strzodowiska[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Sinice drastycznie zmiyniyły kōmpozycyjõ form żywobyciowych na Ziymi i bezma dokludiyły do wymarciŏ anaerobōw

Roztōmajtość życiŏ na Ziymi to je rezultat wzajymnyj zależności miyndzy gynetykōm, talyntami metabolicznymi, wyzwaniami strzodowiskowymi[120] i symbiozōm[121][122]. Strzodowisko miyszkalne Ziymie bez wiynkszość swojigo istniyniŏ bōło zdōminowane ôd mikroôrganizmōw i poddane jejich metabolizmowi i ewolucyji. We kōnsekwyncyji tych czynności mikrobowych, fizyczno-chymiczne strzodowisko Ziymie zmiyniało sie w geologicznyj skali czasu, tym samym wyznaczyło drōgã ewolucyje dalszego życiŏ[120]. Dlŏ przikładu, uwolniynie tlynu tajleczkowego bez sinice jako produkt uboczny fotosyntezy dokludziyło do globalnych zmian we strzodowisku Ziymie. Tlyn bōł toksyczny dlŏ wiynkszości ôrganizmōw, co wtynczŏs żyły na Ziymi, beztōż pokŏzały sie nowe wyzwania ewolucyjne. W kōńcu dokludziyło to do powstaniŏ głōwnych zortōw zwiyrzōnt i roślin na Ziymi. Tyn zwiōnzek miyndzy ôrganizmami i strzodowiskym to permanyntnŏ cecha systymōw żywobyciowych[120].

Wszyjske formy żywobyciowe wymŏgajōm ôkryślōnych drzynnych elymyntōw chymicznych przidajnych do funkcjōnowaniŏ biochymicznego. Zaliczajōm sie dō nich: wōngel, wodōr, azot, tlyn, fosfōr jak tyż siarka – pierwiastkowe makroelemynte, co sōm składnikami ôdżywczymi wszyjskich ôrganizmōw[123] – czynsto reprezyntowane pod akrōnimym CHNOPS. Społym tworzōm kwasy nuklejinowe, protejiny i lipidy, z kerych skłŏdŏ sie srogŏ tajla żywyj materyje. Spostrzōd szejściu wymianowanych elymyntōw, piyńć zawiyrŏ chymiczne składniki DNA – niy zawiyrŏ ich jyno siarka, kerŏ je składnikym cystejiny i metioniny. Nojbogatszy biologicznie elymynt to wōngel, co posiadŏ talynt wielokrotnego tworzyniŏ wiōnzań kowalyncyjnych. Przizwŏlŏ to tajleczkōm, co ôpiyrajōm sie na wōnglu (ôrganicznym) tworzić ôgrōmnõ roztōmajtość zwiōnzkōw chymicznych (ang. chemical arrangements)[124].

Zakres tolerancyje[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Zdatnymi dlŏ życiŏ skłŏdnikami ekosystymu sōm: ynergijŏ (światło słōneczne jak tyż ynergijŏ chymicznŏ), woda, tymperatura, atmosfera, grawitacyjŏ, skłŏdniki ôdżywcze jak tyż ôchrōna przed prōmiyniowaniym ultrafioletowym[125]. W wielu ekosystymach warōnki zmiyniajōm sie w czasie dnia, a tyż w czasie zmiany pory roku. Coby żyć w tych ekosystymach, ôrganizmy muszōm poradzić przetrwać moc warōnkōw, co panujōm w danym ekosystymie, zwanym „zakresym tolerancyje”[126]. Poza tymi ekosystymami, kaj sōm „strefy fizjologicznego stresu”, warōnki do przeżyciŏ i rozmnŏżaniŏ sōm możliwe, atoli niy sōm optymalne. Poza tymi strefami sōm „strefy niytolerancyje”, kaj przeżycie i rozmnŏżanie ôrganizmōw je niymożliwe abo mało prŏwdopodobne. Ôrganizmy, co posiadajōm srogi zakres tolerancyje, sōm szyrzyj rozkludzōne aniżeli ôrganizmy z ciasnym zakresym tolerancyje[126].

Deinococcus radiodurans to ekstrymofil, co może stawiać ôpōr ekstrymalnyj tymperaturze, ôdwodniyniu, jadowi jak tyż prōmiyniowaniu jōnizujōncymu

Coby przeżyć, ôbrane mikroôrganizmy mogōm przijmować formy, co dozwolōm im poradzić sie ze przemrożyniym, imyntnymu ôdwodniyniu, wysokimu ryzyku radiacyjnymu jak tyż inkszym wyzwaniōm chymicznym i fizycznym. Te ôrganizmy mogōm przeżyć w tych warōnkach tydnie, miesiōnce, lata, a nawet cołke stolecia[120]. Ekstrymofile to mikrobiologiczne formy życiŏ, co prosperujōm poza zakresami warōnkōw, w kerych formy życiŏ sōm powszechne. W czasie jak wszyjske ôrganizmy skłŏdajōm sie z hned idyntycznych tajleczek, ewolucyjŏ dozwolyła tym mikrobōm przipasować sie do ciynżkich warōnkōw. Permamynt trwŏ proces tworzyniŏ ôpisu struktury i roztōmajtości metabolicznyj społeczności mikrobiologicznych, co żyjōm w tych ekstrymalnych strzodowiskach[127]

Mikrobowe formy żywobyciowe żyjōm tyż w Przikopie Mariańskim, nojgłymbszym przikopie ôceanicznym na Ziymi[128][129], jak tyż we postrzodku skoł, co sōm nawet do 580 m pod grōntym morza, na głymbokości 2600 m pod poziōmym morza[128][130].

Podszukowania niyustympliwości i wielofunkcyjności życiŏ na Ziymi jak tyż zrozumiynie układōw tajleczkowych spotrzebowowanych ôd niykerych ôrganizmōw ku cylu przeżyciŏ to jedne z ważniyjszych faktorōw, co wpływajōm na szukanie życiŏ pozaziymskigo[120]. Bez przikłŏd porosty mogōm przeżyć miesiōnc w imitowanym marsjańskim strzodowisku[131][132].

Forma i funkcyjŏ[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Kōmōrka to bazowŏ jednotka struktury kożdego żywego ôrganizmu. Kożdŏ kōmōrka powstŏwŏ w wyniku podziału wcześniyjszyj kōmōrki. Teoryjŏ kōmōrkowŏ ôstała sformułowanŏ we wczesnym XIX stoleciu ôd Henriego Dutrocheta, Theodora Schwanna, Rudolfa Virchowa i inkszych uczōnych. Hned po jeji utworzyniu teoryjŏ bōła szyroko zaakceptowanŏ[133]. Aktywność ôrganizmu je zależnŏ ôd cołkij aktywności jego kōmōrek, społym ze przepływym ynergije, co sie dzieje we postrzodku i miyndzy niymi. Kōmōrki zawiyrajōm erbowe informacyje przenoszōne we formie kodu gynetycznego w czasie jejich podziału[134].

Sōm dwie bazowe zorty kōmōrek. Prokariōnty niy posiadajōm jōnder kōmōrkowych jak tyż ôrganelli kōmōrkowych, atoli posiadajōm koliste DNA i rybosōmy. Na prokarionty skłŏdajōm sie dwie dōmyny: bakteryje i archeōny. Inkszōm bazowōm zortōm kōmōrek sōm eukariōnty, co posiadajōm ôsobne jōndra kōmōrkowe ôbtoczōne błōnōm kōmōrkowōm jak tyż ôrganelle (m.in. mitochōndria, chloroplasty, lizosomy, retikulum yndoplazmatyczne jak tyż wakuole). Ôkrōm tego, posiadajōm zôrganizowane chrōmosōmy, co przechowujōm materyjõ gynetycznõ. Wszyjske zorty, co na nie skłŏdajōm sie sroge, słożōne ôrganizmy, to eukarionty – to sōm zwiyrzynta, rośliny i grziby, chociŏż moc zortōw eukariotōw to protisty, co sōm mikroôrganizmami[135]. Formalny model tuplikuje, iże eukariōnty ewoluowały z prokariōntōw, społym z bazowymi ôrganellami eukariotōw stworzōnych w czasie yndosymbiozy miyndzy bakteryjami, a prekursorowymi kōmōrkami eukariotycznymi[136].

Mechanizmy molekularne biologije kōmōrkowyj ôpiyrajōm sie na biołkach. Z wiynksza sōm syntezowane ôd rybosōmōw w procesie biosyntezy biołka[137]. W kōmōrkach eukariotycznych biołka mogōm być transportowane i przetwŏrzane w aparacie Golgiego, co w tyn spusōb rychtuje je do wysłaniŏ ich do placu przeznaczyniŏ[138].

Kōmōrki rozmnŏżajōm sie w procesie podziału kōmōrek, co w nim kōmōrka ôjcowskŏ dzieli sie na dwie abo wiyncyj kōmōrek potōmnych. U prokariōntōw podzioł kōmōrek zachodzi w procesie schizogōnije, w kerym DNA je replikowane. Potym dwie kopije DNA sōm dołōnczane do fragmyntōw błōny kōmōrkowyj. W przipadku eukariōntōw zachodzi barzij słożōny proces mitozy. Jego kōńcowy rezultat je jednak taki sōm; nowo stworzōne kopije kōmōrek sōm idyntyczne tak z kōmōrkōm ôjcowskōm, jak i z kożdōm inkszōm kōmōrkōm (z wyjōntkym mutacyje). W przipadku kożdyj z nich dochodzi do dalszego podziału[139].

Je możliwość, iże ôrganizmy wielokōmōrkowe ewoluowały z kolōnije, co skłŏdały sie z takich kōmōrek. Kōmōrki te w wyniku adhezyje mogōm tworzić grupy ôrganizmōw. Czōnkowie kolōnije mogōm przeżyć przed siebie, a stworzynia, co nŏleżōm do prŏwdziwego wielokōmōrkowego ôrganizmu posiadajōm specjalizacyje, co powodujōm, iże te stworzynia sōm zależne ôd inszych kōmōrek, co wchodzōm w skłŏd tego ôrganizmu, bez kerych niy mogłyby przeżyć[140]. W styczniu 2016 roku uczyni podali informacyjõ, iże kole 800 mln lŏt tymu w pojedynczyj tajleczce doszło do niywielkich pōmian gynetycznych, co im bōło nadano miano GK-PID. Mogły ône przizwolić ôrganizmōm przejś z ôrganizmu jednokōmōrkowego do ôrganizmu wielokōmōrkowego[141].

Kōmōrki posiadajōm wyewoluowane metody, co ze jejich pōmocōm doziyrajōm i reagujōm na swoje mikrostrzodowisko i tak polepszajōm talynt przistosowaniŏ sie. Sygnalizacyjŏ kōmōrkowŏ koordynuje aktywności kōmōrkowe, tym samym sztaluje bazowe funkcyje ôrganizmōw wielokōmōrkowych. Sygnalizacyjŏ miyndzykōmōrkowŏ nastympuje w czasie bezpostrzednigo kōntaktu kōmōrkowego, przi używaniu sygnalizacyjõ jukstakrynowõ (ang. juxtacrine signalling), abo postrzednio, w czasie umiany agyntōw, tak jak we układzie hormōnalnym. W barzij słożōnych ôrganizmach koordynacyjŏ aktywności może zachodzić dziynki układowi nerwowymu[142].

Klasyfikacyjŏ ôrganizmōw[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Piyrszõ znōmõ prōbã klasyfikacyje ôrganizmōw przekludziōł grecki filozof Arystoteles, co podzielōł wszyjske ôrganizmy, co wtynczŏs żyły, na zwiyrzynta i rośliny, przi ôparciu sie z rubsza na jejich talyńcie poruszaniŏ sie. Podzielōł tyż zwiyrzynta na take, co posiadajōm krew i co jij niy posiadajōm (abo co niy posiadajōm czerwōnyj krwie). Tyn podzioł idzie dopasować do podziału na kryngowce i bezkryngowce. Arystoteles podzielōł zwiyrzynta, co posiadajōm krew, na piyńć grup: żyworodne sztworonogi (cycacze), jajorodne sztworonogi (gady i płazy), ptŏki, ryby jak tyż walynie. Zwiyrzynta, co niy posiadały krwie, tyż ôstały podzielōne na piyńć grup: gowonogi, szkorupiŏki, ôwady (zaliczały sie do nich tyż pajōnki, skorpiōny i pareczniki), take, co posiadały szkorupã (zaliczała sie do nich wiynkszość miynczŏkōw i szkarłupni) jak tyż zwiyrzokrze. Choć robota Arystotelesa posiadała felery, to bōła to nojsrogszŏ biologicznŏ synteza, jakŏ do tego czasu powstała – bōła używanŏ w czasie dalszych stoleci po jego śmierci[143].

Eksploracyjŏ Ameryki prziczyniyła sie do ôdkryciŏ ôgrōmnyj wielości nowych zortōw roślin i zwiyrzōnt, co wymŏgały ôpisu i sklasyfikowaniŏ. Pod kōniec XVI i na poczōntku XVII stoleciŏ dzioły sie szczegōłowe podszukowania nad zwiyrzyntami, co miały posużyć za baza dlŏ systymu klasyfikacyjnego ôrganizmōw. Pod kōniec lŏt 40. XVIII stoleciŏ Karol Linneusz wkludziōł swōj systym binominalnego nazewnictwa zortōw, co je tajlōm systymu klasyfikacyjnego ôrganizmōw[144]. Linneusz prōbowoł udoskonalić to dzieło i zmyńszyć dugość wcześnij używanych wielowyrazowych mian bez sniesiynie niyprzidajnyj retoryki, wkludzynie nowych ôpisowych terminōw jak tyż akuratne zdefiniowanie jejich znaczyń. Kōnsekwyntnie bez użycie tego systymu, Linneusz ôddzielōł nazewnictwo ôd taksōnōmije.

Przōdzij grziby bōły zaliczane do roślin. Bez krōtki czas Linneusz zaliczoł je do zwiyrzyncego taksōnu Vermes, niyskorzij ale zaś zaliczōł je do roślin. Herbert Faulkner Copeland zaliczōł grziby do stworzōnego ôd siebie krōlestwa Protoctista, tym spusobym po czyńści uniknōł problymu, jednak mimo to nadoł im ekstra status[145]. Problym bōł w kōńcu rozwiōnzany ôd Roberta Whittakera, co we swojim systymie sklasyfikowoł grziby za ôsobne krōlestwo. Historyjŏ życiŏ na Ziymi pokazuje, iże grziby sōm barzij zbliżōne do zwiyrzōnt aniżeli do roślin[146].

Nowe ôdkrycia, co pozwolyły barzij detajlowe podszukowania nad kōmōrkami i mikroôrganizmami, prziczyniyły sie ôdkryciŏ nowych formōw życiŏ i powstaniŏ nowych dōmyn biologije – Biologijŏ kōmōrkowŏ biologije kōmōrkowyj jak tyż mikrobiologije. Nowo ôdkryte ôrganizmy przōdzij bōły zaliczane do pierwotniŏkōw za zwiyrzynta, jak tyż do plechowcōw za rośliny, ale niyskorzij ôstały połōnczōne w krōlestwo protistōw ôd Ernsta Haeckela; w dalszym ôkresie Prokariōnty bōły przeklasyfikowane na krōlestwo Monera, co niyskorzij bōło podzielōne na dwie ôsobne grupy – bakteryje i archeōny. Dokludziyło to do nastōniŏ nowego systymu, co skłŏdoł sie z sześciu krōlestw, jak tyż w kōńcu do nastōniŏ trzidōmynowego systymu ôpartego ô relacyje ewolucyjne[147]. Klasyfikacyjŏ eukariotōw, a nojbarzij protistōw, ôstŏwŏ ale spōrnŏ,[148]

W czasie rozrostu mikrobiologije, biologije molekularnyj jak tyż wirusologije ôdkryte bōły niykōmōrkowe agynty, co niymi sōm m.in. wirusy i wirojidy. Chociŏż sōm uwŏżane za żywe, w przeszłości trwała dyskusyjŏ nad tym, eli te ôrganizmy sōm richtich ôrganizmami żywymi; wirusy niy posiadajōm czyńści cech żywobyciowych, m.in. posiadaniŏ błōny kōmōrkowyj, przechodzyniŏ procesu metabolizmu, talyntu rozrostu i reagowaniŏ na strzodowisko naôbkoło. Jak ôprzić sie na gynetyce i biologiji, wirusy mogōm być klasyfikowane za zorty, jednak moc aspektōw jejich klasyfikacyje je spōrnŏ,[149].

W latach 60. XX s. powstała metoda klasyfikacyje zwanŏ kladystykōm, co polygŏ na przedstawianiu kladōw we strōmie filogynetycznym[150].

Życie pozaziemskie[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Panspermia

Ziymia to je jedynŏ znōmŏ planeta, co je siedliskym życiŏ. Inkszymi placami we Wszechświecie, co mogōm być zamiyszkane ôd mikroôrganizmōw, je postrzodek Marsa, atmosfera Wynus[151] jak tyż ôceany we postrzodku niykerych naturalnych satelitōw i gazowych ôlbrzimōw[152]. Żeby ôkryślić, w jakich warōnkach w systymach słōnecznych może być cywilizacyjŏ, używŏ sie rōwnaniŏ Drake’a[153].

Przestrzyń podle cugu bazowego gwiŏzdy, co może być użyteczny dlŏ życiŏ, co zamiyszkuje planety, co posiadajōm warōnki podobne do Ziymie, je zwany ekosferōm. Wnyntrzne i zewnyntrzne prōmiynie ekosfery rōżniōm sie miyndzy sobōm jasnościōm ymitowanōm ôd gwiŏzdy. Gwiŏzdy masywniyjsze aniżeli Słōńce posiadajōm srogszŏ ekosferã, jednak ôstŏwajōm w głōwnym cugu we krōtszym ôdstympie czasowym. W przipadku czyrwōnych karłōw dochodzi do inkszego problymu – jejich ekosfera je myńszŏ, bez co je przedmiotym srogszyj aktywności słōnecznyj i efektōw ôbrotu synchrōnicznego pobliskich ôrbit. Bez to postrzōd gwiŏzd ô postrzednij masie (bp. Słōńce) je srogsze prŏwdopodobiyństwo rozrostu form żywobyciowych podobnych do tych, co zamiyszkujōm Ziymiã[154]. Położynie gwiŏzdy w galaktyce tyż może mieć wpływ na srogość prŏwdopodobiyństwa wystympowaniŏ formōw żywobyciowych. Gwiŏzdy w regiōnach ôbfitych w elymynta ciynżke, z kerych mogōm powstŏwać planety, w zestawiyniu z niskim spōłczynnikym wystympowaniŏ supernowych, co mogōm niszczyć siedliska życiŏ, sōm uwŏżane za take, co posiadajōm srogsze prŏwdopodobiyństwo wystympowaniŏ naôbkoło nich planet zamiyszkanych ôd słożōnych formōw żywobyciowych[155].

Śmierć[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Ciała zwiyrzōnt (m.in. przedstawiōnego na fotografiji bawoła afrykańskigo) sōm przetwŏrzane ôd ekosystymu, co dŏwŏ ynergijõ i substancyje ôdżywcze żywym stworzyniōm żywobyciowym

Śmierć to permanyntne wygaśniyńcie wszyjskich czynności żywobyciowych i procesōw żywobyciowych w ôrganiźmie abo kōmōrce[156][157]. Może ôna wystōmpić w wyniku wypadku, katastrofy, niymocy, zależności miyndzygatōnkowych, niydożywiyniŏ, zatruciŏ, starzyniŏ sie abo samobōjstwa. Po śmierci ôrganizmu, jego kōnski wchodzōm w skłŏd raje biogeochymicznyj. Ôrganizm może być zjedzōny ôd drŏpieżnika abo padlinożercymateryjŏ ôrganicznŏ, co ôstŏwŏ, może potym ôstać szyrzyj rozłożōnŏ ôd detrytusożercōw (ôrganizmy, co przetwŏżajōm detrytus), co swrŏcajōm go strzodowisku na pōnowny użytek w Raji kustowyj.

Jednym z problymōw we zdefiniowaniu śmierci je rozdzioł miyndzy śmierciōm a życiym. Śmierć wydŏwŏ sie ôdwołować tak do mōmyntu, w kerym kōńczy sie życie, jak i do mōmyntu, w kerym poczynŏ sie sztand, co nastympuje po kōńcu życiŏ[157]. Ôbsztalowanie, kedy nastympuje śmierć, wymŏgŏ ôkryślyniŏ kōnceptualnyj granice miyndzy życiym a śmierciōm. Je to problymatyczne, bo niy ma zgody w przedmiocie tego, jak zdefiniować życie. Natura śmierci bez tysiōnclecia bōła zdrzōdłym niypokoju tradycyji religijnych jak tyż dochodzyń filozoficznych. Postrzōd wielu religiji je wiara w życie pozagrobowe, reinkarnacyjõ dusze abo zmartwychstōnie ciała.

Wymiyranie to proces, w kerym umiyrŏ grupa taksōnōw abo zortōw, co zmyńszŏ biorozmajtość[158]. Mōmynt wymarciŏ zorty porzōnd je uznŏwany za mōmynt, w kerym umiyrŏ ôstatni jego przedstawiciel. Ôbsztalowanie tego mōmyntu je ciynżke, co zasiyng wystympowaniŏ danyj zorty może być moc srogi, bez co wykōnuje sie je po ôkryślōnym czasie jego niyôbecności. Zorty mogōm wymiyrać w wyniku braku talyntu do przeżyciŏ siedlisku, co sie zmiyniŏ abo zmiyniyło, abo skuli przegraniŏ z kōnkuryncyjōm. We cołkij historyji Ziymie wymarło kole 99% zortōw, co jã zamiyszkowały[159]. Możliwe ale, iże masowe wymiyrania mogōm wpływać na wartkość, z jakōm dochodzi do ewolucyje życiŏ, a to tworzi szanse dlŏ nowych grup ôrganizmōw do rozrostu i ewoluowaniŏ[160].

Skamiyniałości to zachowane kōnski abo ślady zwiyrzōnt, roślin i inkszych ôrganizmōw, co sōm z dalekij przeszłości. Cołkość skamieniałości, tak ôdnojdziōnych jak i niyôdnojdziōnych, jak tyż jejich rozłożynie we formacyjach skalnych i pokładach ôsadowych (warstwach), je nazywany zŏpisym kopalnym. Zachowane prōbki sōm ôkryślane skamiyniałościami, jeźli wiyncyj jak 10 tysiyncy lŏt stare[161]. Beztōż nojmodsze skamiyniałości sōm z poczōntku epoki holocynu, za to nojstarsze z eōnu archajiku, do 3,4 milijarda lŏt[162][163].

Sztuczne życie[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Sztuczne życie to dōmyna nauki, co pŏrŏ sie podszukowaniym systymōw, co ôdnoszōm sie do życiŏ, jego procesōw, jak tyż jego ewolucyje ze pōmocōm symulacyji wykōnowanych przi użyciu symulacyji kōmputrowych, robotyki i biochymije[164]. Podszukowania sztucznego życiŏ imitujōm tradycyjnõ biologijõ przi ôdtwŏrzaniu niykerych aspektōw zjawisk biologicznych. Uczyni podszukujōm logikã systymōw żywobyciowych bez tworzynie sztucznych strzodowisk – tym spusobym starajōm sie zrozumieć słożōne przetwŏrzanie informacyji, co ôkryślajōm te systymy.

Biologijŏ syntytycznŏ to dzioł biotechnologije, kery stanowi połōnczynie nauki i bioinżynieryje. Jeji cyl to projektowanie i tworzynie nowych funkcyji biologicznych i systymōw, co ich niy ma w przirodzie. Biologijŏ syntytycznŏ ôbyjmuje redefinicyjõ jak tyż rozrost biotechnologije, społym z cylami takimi jak bycie talyntnym do projektowaniŏ i tworzyniŏ biologicznych systymōw inżynieryjnych, co przetwŏrzajōm informacyje, wytwŏrzajōm materyje i struktury, produkujōm ynergijõ, lifrujōm pożywioł jak tyż utrzimujōm i zmŏcniajōm ludzke zdrowie i strzodowisko[165].

Poglōndy na istotã życiŏ[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Roślinność lasa dyszczowego Hoh
Grand Prismatic Spring w Parku Nŏrodowym Yellowstone

Postrzōd poglōndōw na istotã życiŏ idzie wyrōżnić take teoryje[166][167][168]:

Materializm[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Jednym z nojstarszych poglōndōw je materializm, podle kerego wszyjsko skłŏdŏ sie z materyje, a życie je jyno jeji słożōnōm formōm. Empedokles argumyntowoł, iże kożdy ôbiekt we Wszechświecie skłŏdŏ sie z kōmbinacyje sztyrech żywiołōw abo korzyni: ziymie, wody, luftu i ôgnia – ône klarujōm wszyjske zmiany, co sie dziejōm. Wszyjske formy życiŏ, jak tyż jejich roztōmajtość, powstały bez miszōng tych żywiołōw[169].

Demokryt uwŏżoł, iże bazowōm cechōm życiŏ je posiadanie dusze (psyche). Tak jak w przipadku inkszych antycznych pisŏrzi, Demokryt prōbowoł wyklarować, co sprawiŏ, iże danŏ istota je żywŏ. Eklerowoł, iże ôgniste atōmy społym tworzōm duszã, gynau tym samym spusobym, jakim atōmy i prōznota tworzōm kożdy inkszy ôbiekt. Demokryt padoł ô ôgniu skuli widzialnego zwiōnzku miyndzy życiym a ciepłym, jak tyż skuli ruchu ôgnia[170].

Materializm mechanistyczny, co powstoł w antycznyj Grecyji, ôstoł ôdrodzōny jak tyż skorygowany ôd francuskigo filozofa Kartezjusza, co prawiōł, iże zwiyrzynta i ludzie byli grupōm czyńści, kere razym funkcjōnowały jak maszina. Teoryjŏ ewolucyje, stworzōnŏ w 1859 roku ôd Charlesa Darwina, je mechanistycznym wyklarowaniym powstŏwaniŏ zortōw ze pōmocōm doboru naturalnego[171].

Hilymorfizm[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Hilymorfizm to teoryjŏ stworzōnŏ ôd Arystotelesa, podle keryj kożdy byt je kōmbinacyjōm formy i materyje. Jednym z bazowych zainteresowań Arystotelesa bōła biologijŏ – kole 1/4 jego Corpus Aristotelicum to dzieła biologiczne. Jedno z nich tuplikuje, iże kożdy byt we materyjnym Wszechświecie skłŏdŏ sie z materyje i formy, a formōm bytu, co żyje, je dusza. Sōm trzi zorty dusz: dusza wegetatywnŏ (u roślin; dziynki nij rosnōm, przekwitajōm i ôdżywiajōm sie, jednak niy powodujōm u nij ruchu jak tyż uczuć), dusza zwiyrzyncŏ (dziynki nij zwiyrzynta poruszajōm sie i posiadajōm uczucia) jak tyż dusza rozumnŏ (zdrzōdło świadōmości i rozumowaniŏ, kere (podle Arystotelesa) posiadŏ ino czowiek)[172]. Kożdŏ wyższŏ dusza posiadŏ cechy niższyj dusze. Arystoteles uwŏżoł, iże jeźli materyjŏ niy może istnieć bez formy, tak forma niy może istnieć bez materyje, bez to dusza niy może istnieć bez ciała[173].

Arystotelesowa teoryjŏ je spōjnŏ z teleologicznymi wyklarowaniami życiŏ, co tuplikujōm zjawiska w kategoryjach cylu i ukerunkowaniŏ na cyl - bez to bp. biyl, co pokrywŏ pelc biołego niedźwiedzia, je tuplikowanŏ pod wzglyndym cylowości jego kamuflażu. Rychtōnek prziczynowości (ôd przeszłości do prziszłości) zaprzeczŏ naukowymu dowodowi naturalnyj selekcyje, co klaruje kōnsekwyncyjõ z pōnktu widzyniŏ poprzednij prziczyny. Cechy biologiczne niy sōm ôpisowane bez ôpisanie jeji ôptymalnego rezultatu, atoli bez ôpisanie historyje ewolucyje zorcie, co dokludziyło do naturalnyj selekcyje znakōw, ô kerych mŏwa[174].

Witalizm[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Witalizm to hipoteza stworzōnŏ ôd Georga Ernsta Stahla, co podle nij prawidło żywobyciowe je niymaterialne. Witalizm bōł uznŏwany do połowy XX s. ôd m.in. filozofōw Henriego Bergsona, Friedricha Nietzsche, Wilhelma Diltheya[175], anatōma Marie François Xaviera Bichata jak tyż chymika Justusa von Liebiga[176]. Do witalizmu zaliczajōm sie tyż myśl, iże istniyje srogi rozdzioł miyndzy materyjōm ôrganicznōm a niyorganicznōm, jak tyż przekōnanie, iże materyjŏ ôrganicznŏ może być jyny ôd istot żywych. To przekōnanie ôstało ôbalōne w 1826 roku, kedy Friedrich Wöhler stworzōł mocznik z materyje niyôrganicznyj[177]. Ta synteza Wöhlera je uwŏżanŏ za poczōntek modernyj chymije ôrganicznyj. Te synteza mŏ historyczne znaczynie, bo po piyrszy rŏz zwiōnzek ôrganiczny ôstoł stworzōny w reakcyjach niyôrganicznych[178].

W latach 50. XIX s. Hermann von Helmholtz zadymōnstrowoł, iże w czasie ruchu miynśni niy traci sie ynergijŏ, i zasugerowoł, iże do poruszaniŏ miynśniami niy sōm przidajne żŏdne siyły witalne[179]. Te wyniki dokludziyły do pociepniyńciŏ naukowych zainteresowań teoryjami witalistycznymi, chociŏż durch sōm uznŏwane teoryje pseudonaukowe take jak hōmeopatyjŏ, co interpretuje niymoce za sprawiōne zaburzyniami siył witalnych i żywobyciowych[180].

Istoty żywe blank rōżniōm sie ôd ciał niyôżywiōnych i podlygajōm fungowaniu swojistych praw, niyzależnych ôd praw fizyki i chymije; procesy żywobyciowe zależōm ôd swojistyj siyły żywobyciowyj (vis vitalis)[181], rozumianyj przirodniczo abo pozaprzyrodniczo (yntelechijŏ Arystotelesa, élan vital Bergsona) - tyn poglōnd terŏźnie niyma ofyn prezyntowany w nauce.

Mechanicyzm (redukcjōnizm)[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Wszyjske zjawiska zwiōnzane z życiym idzie skludzić (zredukować) do tych samych praw fizyki i chymije, co reskyrujōm materyjōm niyôżywiōnōm[182] (zob. chemoton).

Z redukcjōnizmym je zwiōnzane tm. podejście substratowe, co wiōnże zjawisko życiŏ ze swojistymi zortami zwiōnzkōw chymicznych, co stanowiōm podstawã (substrat) procesōw żywobyciowych[183]:

Życie to spusōb istyniyniŏ cioł biołkowych[184].
Wszyjske włŏsności istot żywych idzie bezpostrzednio wiōnzać ze strukturōm makrotajleczek dwōch klas - biołek globularnych i kwasōw nuklejinowych[185].
Życie na nojniższym poziōmie je niyzależne ôd wszelich charakterystycznych formōw. Jego siydzibōm je protoplazma - substancyjŏ ôkryślōnŏ bez swōj skłŏd chymiczny, a niy bez formã[186].
Życie je zwiōnzane ze substancyjō, ôkryślōnōm bez swojã naturã chymicznõ – je niōm protoplazma[187].


Kōmplymytaryzm (ymergyntyzm)[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Układy fizyczne mogōm wystympować na roztōmajtych poziōmach ôrganizacyje; na wyższych poziōmach reskyrujōm niymi, ôkrōm praw włŏściwych dlŏ poziōmōw niższych, prawa, co je dopołniajōm, swojiste dlŏ danego poziōmu (kōmplymyntarne); w ôdniesiyniu do układōw żywych, na wyższych poziōmach ôrganizacyje życiŏ, ôbowiōnzujōm, ôkrōm praw fizycznych i chymicznych, swojiste prawa biologiczne, a ôkrōm zmian fizycznych i reakcyji chymicznych, zachodzōm swojiste procesy (zjawiska) biologiczne[188].

Z ymergyntyzmym je zwiōnzane podejście systymowe, ôparte na założyniu, iże włŏsności układu jako cołkości sōm wynikym niy ino włŏsności jego elymyntōw, ale struktury układu[189] (bp. chemoton):

Problym życiŏ je problymym ôrganizacyje, niy istniyje żŏdnŏ żywŏ substancyjŏ, ino żywe ôrganizmy[190].
Wyrażynie "żywŏ materyjŏ" winno ôznaczać niy ekstra zortã materyje ani nawet materyjõ ekstra uporzōndkowanõ, ale materyjõ, co utrzimuje sie w ôkryślōnyj relacyji do żywych ôrganizmōw. W tym syńsie idzie nawet pedzieć, iże to ôrganizm nadŏwŏ życie materyji, a niy ôpacznie, iże materyjŏ żywŏ nadŏwŏ życie ôrganizmowi[191].
Życie (...) niyma (...) włŏsnościōm jakigoś ekstra zwiōnzku chymicznego - bp. biołka abo kwasu nuklejinowego - ale znakym specyficznyj ôrganizacyje systymōw żywych. Bez to zwrot "materyjŏ ôżywiōnŏ" je niynŏleżny - winno sie gŏdać: żywy systym materyjowy[192].
We kōmōrce niy ma nic żywego ôkrōm cołkij kōmōrki[193].


Poziōmy ôrganizacyje układōw zwiōnzanych z życiym[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Biologijŏ tradycyjnie wyrōżniŏ pŏrã poziōmōw ôrganizacyje układōw zwiōnzanych ze zjawiskym życiŏ. Wiōnżōm sie z niymi rozmajte nauki biologiczne, co sie rōżniōm przedmiotym podszukowań i metodologijōm. Porzōnd wyrōżniŏ sie take poziōmy ôrganizacyje i nauki biologiczne, co im ôdpadajōm:

  1. Subkōmōrkowy ("czyńści skłŏdowych kōmōrki"[194], "zôrganizowanyj materyje ôrganicznyj"[195]), przedmiot podszukowań biologije molekularnyj; ôbyjmuje poziōm molekularny (zwiōnzkōw chymicznych, w tym ôsobliwie biołek i kwasōw nuklejinowych, podszukowany tyż bez biofizykã i biochymijõ) i poziōm struktur subkōmōrkowych i wirusōw. Chociŏż na poziōmie molekularnym ôpis zjawisk idzie skludzić do praw fizyki i chymije (tak podszukuje tyn poziōm biofizyka i biochymijŏ), to molekuły biołek i kwasōw nuklejinowych majōm ôsobliwie sroge miary i roztōmajtość. Wchodzōm ône w skłŏd struktur wyższego rzyndu, co sōm elymyntami struktur barzij słożōnych. Istniyje hierarchijŏ struktur ô corŏz srogszyj ôrganizacyji (bp. tajleczka DNA - chrōmosōm - jōndro kōmōrkowe). Hierarchiji struktur ôdpadŏ hierarchijŏ funkcyje - wzajymnŏ kōntrola i zależność procesōw fizycznych i chymicznych. Integracyjŏ funkcyji niyma ale imyntnŏ i niy mogymy nazwać struktur (układōw) tego poziōmu żywymi[196]. Struktury subkōmōrkowe niy funkcjōnujōm poza strukturōm kōmōrki. Wyjōntkym sōm sam mitochōndria, co fungujōm po wyizolowaniu z kōmōrki i wrażyniu w ôdpednie warōnki i chloroplasty, co niy ino funkcjōnujōm w takich warōnkach, ale nawet podarziło sie przekludzić jejich jednorazowy podzioł[194].
  2. Kōmōrkowy[194] (ôrganizmu jednokōmōrkowego[196]), przedmiot podszukowań biologije kōmōrki - cytologije. Na tym poziōmie zachodzi połnŏ integracyjŏ funkcyji i ukazujōm sie typowe włŏsności ôrganizmu żywego (kryteria życiŏ)[196]. Kōmōrka je tōż nojbarzij ajnfachowŏ jednostka życiŏ, nojbarzij ajnfachowy żywy integrōn[197]. Mogōm tōż istnieć i istniyjōm ôrganizmy jednokōmōrkowe.
  3. Ôrganizmu wielokōmōrkowego[194] - układu słożōnego z siyły (niyrŏz milijardōw) kōmōrek, co tworzōm morfologicznõ i funkcjōnalnõ cołkość[196] (integrōn), poskludzanych w take podukłady jak tkanki (podpoziōm tkankowy, przedmiot podszukowań histologije), ôrgany i układy ôrganōw (przedmiot podszukowań anatōmije i fizjologije).
  4. Nadôrganizmalny (nadôsobniczy[196]) - co ôbjymuje take układy (integrōny), jak stado, populacyjŏ, biocynoza i planetarny systym żywy, to znaczy biosfera (geobiocynoza)[196], przedmiot podszukowań ekologije, gynetyki populacyje, socjobiologije, ewolucjōnizmu.

Termin „życie” może ôdnosić sie do zespołu procesōw abo włŏsności na poziōmie kōmōrki, ôrganizmu (stworzyniŏ) - „życie zwiyrzyńcia, rośliny”, jak i na poziōmie nadôsobniczym, aż do biosfery społyn z niōm - „życie na Ziymi”.

Przerwanie procesōw żywobyciowych jednostek morfologiczno-funkcjonalnyj (integrōnu) danego poziōmu, niy przerywŏ bezpostrzednio procesōw żywobyciowych na inkszych poziōmach[194]. Bp. śmierć ôrganizmu wielokōmōrkowego (rozpŏd integrōnu) niy ôznaczŏ wartkij śmierci ôrganōw (je możliwe przeszczep), a rozpad funkcjonalny (śmierć) ôrganu, co dō niego dochodzi po czasie, niy ôznaczŏ śmierci kōmōrek, co wchodzōm w jego skłŏd (możliwŏ je chowanie tkanek)[198][199]. Śmierć istych kōmōrek, co wchodzōm w skłŏd ôrganizmu wielokōmōrkowego niy musi ôznaczać jego śmierci, śmierć istych ôrganizmōw niy musi ôznaczać śmierci populacyje.

Trzi systymy[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Ôrganizmy żywe sōm bez wyjōntku słożōne z trzech wzajymnie powiōnzanych podsystymōw:

  1. systymu metabolicznego – zapewniŏ autōnōmijõ ynergetycznõ
  2. systymu informacyjnego – zapewniŏ regulacyjõ i sterowanie
  3. systymu kōmpartmyntalizacyjnego – zapewniŏ wyôdrymbniynie ze świata zewnyntrznego.

Trzi poziōmy ôrganizacyje[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Te podsystymy mogymy wyrōżnić na trzech poziōmach ôrganizacyjnych zwiōnzanych z życiym:

  1. kōmōrkowym:
    1. systym metaboliczny: autokatalityczne procesy biochymiczne kōmōrki
    2. systym informacyjny: DNA i mechanizm ekspresyje gynōw
    3. systym kōmpartmyntalizacyjny: błōna kōmōrkowŏ, ściana kōmōrkowŏ, cytoszkelet
  2. ôrganizmalnym:
    1. systym metaboliczny: ukłŏd kustowy, ukłŏd dychowy, ukłŏd krōnżyniŏ
    2. systym informacyjny: ukłŏd nerwowy i ukłŏd hormōnalny
    3. systym kōmpartmyntalizacyjny: skōra, ukłŏd ôdpornościowy, ukłŏd miyńśniowo-kostny
  3. nadôrganizmalnym:
    1. systym metaboliczny: systymy wymiany pożywiołu, gōn grupwy
    2. systym informacyjny: systymy sygnałōw miyndzyôsobniczych, hierarchijŏ ôbywatelskŏ, systymy ferōmōnalne
    3. systym kōmpartmyntalizacyjny: terytoria i granice.

Niykere formy życiŏ wystympujōm ino na piyrszym poziōmie (ôrganizmy jednokōmōrkowe), niykere na piyrszym i drugim poziōmie (ôrganizmy wielokōmōrkowe), a niykere na wszyjskich trzech poziōmach (wielokōmōrkowe ôrganizmy ôbywatelske).

Bazowym poziōmym ôrganizacyje życiŏ je poziōm kōmōrkowy.

Wirusy[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Ikosaedralnŏ struktura adynowirusa

Ôdpowiydź na pytanie sōm wirusy żywe? zależy ôd przijyntyj definicyje życiŏ. Podle powyższych definicyji wirusy, jak je rozumieć za indywidualne stworzynia, niy sōm ôżywiōne. Wirusy podlygajōm ale procesowi ewolucyje, majōm talynt do namnŏżania sie i zmiynności, bez to stanowiōm tajla procesu życiŏ na Ziymi.

Wirusy czyńścij sōm widziane za replikatory aniżeli za formy życiŏ. Sōm czynsto ôpisowane za „ôrganizmy na rańcie życiŏ”[200], bo posiadajōm gyny, ewoluujōm bez selekcyjõ naturalnõ[201][202] jak tyż replikujōm sie bez wielokrotne kopiyrowanie samych siebie dziynki samoôrganizacyji. A dyć wirusy niy metabolizujōm i potrzebujōm kōmōrkã gospodŏrza do tworzyniŏ nowych produktōw. Samowystarczalny wirus w kōmōrce gospodŏrza posiadŏ implikacyje w podszukowaniach nad pochodzyniym życiŏ, beztōż je hipoteza, iże życie powstało jako samozôrganizowanŏ tajleczka ôrganicznŏ[203][204][205].

Przipisy

  1. Proces ewolucji wirusów i innych podobnych form wciąż pozostaje nie w pełni wyjaśniony. Dlatego też klasyfikacja ta może być parafiletyczna, przy założeniu, że życie komórkowe wyewoluowało z bezkomórkowego, albo polifiletyczna, gdyż ostatni wspólny przodek mógł zostać w niej nieuwzględniony.
  2. Za rodzaj specyficznych struktur organicznych zależnych od wirusów można uznać satelity oraz tzw. defektywne cząsteczki interferujące; replikacja obu tych porównywalnych z organizmami struktur wymaga obecności innego wirusa (tzw. wirusa pomocniczego).
  3. Taksonomia archeonów podlega obecnie przebudowie.
  4. Niewielka grupa organizmów eukariotycznych nie została dotąd sklasyfikowana w żadnym z królestw.
  5. Czesław Jura, Halina Krzanowska: Encyklopedia Biologiczna. T. 12. Kraków: OPres, 2000, s. 244. ISBN 83-85909-62-1.
  6. Tibor Gánti, tłum. Tomasz Kulisiewicz: Podstawy życia. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1986, s. 76, 80-81. ISBN 83-214-0487-1.
  7. Jerzy A. Chmurzyński, W poszukiwaniu istoty życia, w: Organizm - jednostka biologiczna, 1977, s. 65
  8. życie. Encyklopedia PWN.
  9. życie. Aneksy PWN: Słownik terminów biologicznych.
  10. What is Life?, www2.bc.edu [dostymp 2016-03-06] [zarchiwizowane z adresy 2016-12-20].
  11. Koshland, Jr., Daniel E. (22 March 2002). "The Seven Pillars of Life". Science 295 (5563): s. 2215–2216.
  12. "Age of the Earth" (ang.). U.S. Geological Survey.
  13. G. Brent Dalrymple, (2001). "The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved".Special Publications, Geological Society of London 190(1): s. 205–221.
  14. J.W. Schopf, A. B. Kudryavtsev, A. D. Czaja, A. B. Tripathi, (2007). Evidence of Archean life: Stromatolites and microfossils. Precambrian Research 158: s. 141–155.
  15. J. W. Schopf (2006). Fossil evidence of Archaean life. Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci 29; 361 (1470) s. 869-885.
  16. Peter Hamilton Raven, George Brooks Johnson: Biology. McGraw-Hill Education, s. 68. ISBN 978-0-07-112261-0.
  17. Yoko Ohtomo, Takeshi Kakegawa, Akizumi Ishida, Toshiro Nagase, Minik T. Rosing: "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks" (ang.). Nature Geoscience. [dostymp 2015-06-29].
  18. Seth Borenstein: "Oldest fossil found: Meet your microbial mom" (ang.). Associated Press. [dostymp 2015-06-29].
  19. Nora Noffke, Daniel Christian, David Wacey, Robert M. Hazen,.: "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia (ang.). Astrobiology 13 (12): s. 1103–1124.. [dostymp 2015-06-29].
  20. David Tenenbaum, (14 October 2002). . .: "When Did Life on Earth Begin? Ask a Rock" (ang.). Astrobiology Magazine. [dostymp 2015-07-01].
  21. 21,0 21,1 Seth Borenstein: Hints of life on what was thought to be desolate early Earth (ang.). Excite. [dostymp 2015-11-13].
  22. Rachel Courtland: "Did newborn Earth harbour life?" (ang.). New Scientist. [dostymp 2015-07-01].
  23. Julie Steenhuysen: "Study turns back clock on origins of life on Earth" (ang.). Reuters. [dostymp 2015-07-01].
  24. W.E. Kunin, Kevin Gaston: The Biology of Rarity: Causes and consequences of rare—common differences.. 1996. ISBN 978-0412633805.
  25. Beverly Peterson Stearns, S. C. Stearns: Watching, from the Edge of Extinction. Yale University Press, 2000, s. 1921. ISBN 978-0-300-08469-6.
  26. Michael J. Novacek: "Prehistory’s Brilliant Future" (ang.). New York Times. [dostymp 2015-07-01].
  27. G. Miller; Scott Spoolman: Environmental Science - Biodiversity Is a Crucial Part of the Earth's Natural Capital.. Cengage Learning, 2012, s. 62. ISBN 1-133-70787-4.
  28. Wikidata Query Service
  29. P.H. Rampelotto: "Panspermia: A Promising Field Of Research" (ang.). Astrobiology Science Conference. [dostymp 2015-07-02].
  30. A. Tsokolov, Serhiy A. (mŏj 2009). "Why Is the Definition of Life So Elusive? Epistemological Considerations" (PDF). Astrobiology Journal 9 (4).
  31. Leslie Mullen (19 czyrwca 2002). "Defining Life" .Origin & Evolution of Life. Astrobiology.
  32. Claus Emmeche: Defining Life, Explaining Emergence.. Niels Bohr Institute. [dostymp 2015-07-18].
  33. Can W Define Life. (ang.). Colorado Arts & Sciences. [dostymp 2015-07-18].
  34. Michael N. Mautner. Directed panspermia. 3. Strategies and motivation for seeding star-forming clouds. „Journal of the British Interplanetary Society”. 50. s. 93-102. 
  35. K. H. Nealson; P. G. Conrad. Life: past, present and future.. „Philosophical Transactions of the Royal Society B”. 354 (1392). s. 1923-1929. 
  36. 36,0 36,1 Chris P. McKay (14 września 2004). "What Is Life—and How Do W Search for It in Other Worlds?". Public Library of Science – Biology 2 (9): s. 302.
  37. Michael N. Mautner (2009). "Life-centered ethics, and the human future in space" (PDF). Bioethics 23 (8): s. 433–440.
  38. Habitability and Biology: What are the Properties of Life? (ang.). The University of Arizona. [dostymp 2015-07-18].
  39. Edward N. Trifonov. Definition of Life: Navigation through Uncertainties.. „Journal of Biomolecular Structure & Dynamics”. 29 (4), s. 647–650. Adenine Press. 
  40. Carl Zimmer: Can scientists define 'life' ... using just three words? (ang.). NBC News. [dostymp 2015-07-19].
  41. 41,0 41,1 41,2 Radosław W. Piast, Shannon's information, Bernal's biopoiesis and Bernoulli distribution as pillars for building a definition of life, „Journal of Theoretical Biology”, 470, 2019, s. 101–107, DOI10.1016/j.jtbi.2019.03.009 [dostymp 2019-04-02] (angelski).
  42. Radu Popa: Between Necessity and Probability: Searching for the Definition and Origin of Life (Advances in Astrobiology and Biogeophysics).. Springer Science+Business Media, 2004. ISBN 3-540-20490-3.
  43. Erwin Schrödinger: What is Life?. Cambridge University Press, 1944. ISBN 0-521-42708-8.
  44. Lynn Margulis, Dorion Sagan: What is Life?. University of California Press, 1995. ISBN 0-520-22021-8.
  45. 45,0 45,1 Nasif Sabag Nahle: Astrobiology (ang.). Biology Cabinet Organization. [dostymp 2015-07-21].
  46. James Lovelock: Gaia – a New Look at Life on Earth.. Oxford University Press, 2000. ISBN 0-19-286218-9.
  47. John Avery: Information Theory and Evolution. World Scientific, 2003. ISBN 981-238-399-9.
  48. Nasif Sabag Nahle: Exobiology. (ang.). Biology Cabinet Organization. [dostymp 2015-07-21].
  49. Donald G. Luttermoser, "" (PDF). .: Astronomy II Course Lecture Notes Section XII. (ang.). East Tennessee State University. [dostymp 2015-07-21].
  50. Donald G. Luttermoser: Physics 2028: Great Ideas in Science: The Exobiology Module. (ang.). East Tennessee State University. [dostymp 2015-07-21].
  51. Gerald Joyce: The RNA world: life before DNA and protein. Cambridge University Press, 1995, s. 139-151.
  52. Dennis Overbye: Cassini Seeks Insights to Life in Plumes of Enceladus, Saturn’s Icy Moon (ang.). The New York Times. [dostymp 2015-10-28].
  53. Stuart Kaufmann, John D. Barrow, P. C. W. Davies: Science and Ultimate Reality: Quantum Theory, Cosmology, and Complexity. Cambridge University Press, 2004, s. 654-666. ISBN 0-521-83113-X.
  54. Lee Smolin, Życie wszechświata, 1997, s. 183
  55. 55,00 55,01 55,02 55,03 55,04 55,05 55,06 55,07 55,08 55,09 55,10 55,11 55,12 55,13 55,14 55,15 55,16 55,17 55,18 55,19 55,20 55,21 55,22 55,23 55,24 55,25 55,26 55,27 International Chronostratigraphic Chart v 2015/01, 2015 [dostymp 2015-12-30] (angelski).
  56. The Paleozoic Era. University of California. [dostymp 2015-11-15].
  57. The Cambrian Period. www.ucmp.berkeley.edu. [dostymp 2015-11-16].
  58. The Ordovician Period. www.ucmp.berkeley.edu. [dostymp 2015-11-16].
  59. 59,0 59,1 The Devonian Period. www.ucmp.berkeley.edu. [dostymp 2015-11-18].
  60. Climate during the Carboniferous Period. www.geocraft.com. [dostymp 2015-11-18].
  61. The Carboniferous Period. www.ucmp.berkeley.edu. [dostymp 2015-11-18].
  62. The Permian Period. www.ucmp.berkeley.edu. [dostymp 2015-11-19].
  63. Triassic Period | geochronology, Encyclopedia Britannica [dostymp 2015-11-22].
  64. Palaeos Mesozoic : Triassic : The Triassic Period, palaeos.com [dostymp 2015-11-22].
  65. Palaeos Mesozoic: Triassic: Middle Triassic, palaeos.com [dostymp 2015-11-23].
  66. Graham Ryder, David E. Fastovsky, Stefan Gartner, The Cretaceous-Tertiary Event and Other Catastrophes in Earth History, Geological Society of America, 1996, ISBN 978-0-8137-2307-5 [dostymp 2015-11-23] (angelski).
  67. Late Triassic Dinosaurs - ZoomDinosaurs.com, www.enchantedlearning.com [dostymp 2015-11-23].
  68. Jurassic Period | geochronology, Encyclopedia Britannica [dostymp 2015-11-23].
  69. Early Jurassic Period - The Lias epoch, palaeos.com [dostymp 2015-12-12].
  70. Mid-Jurassic Dinosaurs - ZoomDinosaurs.com, www.enchantedlearning.com [dostymp 2015-12-12].
  71. Titanosaurs - The Last of the Sauropods, About.com Education [dostymp 2015-12-13].
  72. Walking with Dinosaurs - Fact File: Koolasuchus, www.abc.net.au [dostymp 2015-12-13].
  73. The Cretaceous Period, www.ucmp.berkeley.edu [dostymp 2016-01-01].
  74. What Was The Impact That Killed The Dinosaurs? - Universe Today, Universe Today [dostymp 2016-01-01] (angelski).
  75. The Cenozoic Era, www.ucmp.berkeley.edu [dostymp 2016-01-01].
  76. Paleocene Epoch | geochronology, Encyclopedia Britannica [dostymp 2016-01-04].
  77. The Eocene Epoch, www.ucmp.berkeley.edu [dostymp 2016-01-04].
  78. Paleogene Period, Cenozoic Era Information, Prehistoric Facts -- National Geographic, National Geographic [dostymp 2016-01-05].
  79. The Oligocene Epoch, www.ucmp.berkeley.edu [dostymp 2016-01-05].
  80. The Miocene Epoch, www.ucmp.berkeley.edu [dostymp 2016-01-05].
  81. The Pliocene Epoch, www.ucmp.berkeley.edu [dostymp 2016-01-05].
  82. Pliocene quick guide, www.esd.ornl.gov [dostymp 2016-01-05].
  83. The Pleistocene Epoch, www.ucmp.berkeley.edu [dostymp 2016-01-05].
  84. The Holocene Epoch, www.ucmp.berkeley.edu [dostymp 2016-01-05].
  85. Gerardo Ceballos, Paul R. Ehrlich. The misunderstood sixth mass extinction. „Science”. 360 (6393), s. 1080–1081, 2018-06-08. DOI: 10.1126/science.aau0191. PMID: 29880679. OCLC 7673137938. 
  86. James Lovelock: GAIA – A new look at life on Earth.. Oxford University Press, 1979, s. 10. ISBN 0-19-286030-5.
  87. James Lovelock. A physical basis for life detection experiments.. „Nature”. 207 (7), s. 568–570, 1965. 
  88. James Lovelock: Geophysiology (ang.).
  89. James Lovelock: GAIA – A new look at life on Earth.. Oxford University Press, 1979. ISBN 0-19-286030-5.
  90. T. Sullivan Woodruff, John Baross (8 paździyrnika 2007). Planets and Life: The Emerging Science of Astrobiology. Cambridge University Press. Muster:ISBN. "In the absence of such a theory, w are in a position analogous to that of a 16th-century investigator trying to define 'water' in the absence of molecular theory." [...] "Without access to living things having a different historical origin, it is difficult and perhaps ultimately impossible to formulate an adequately general theory of the nature of living systems".
  91. Patterns, Flows, and Interrelationship – Molly Young Brown, mollyyoungbrown.com [dostymp 2015-12-29].
  92. Robert Rosen: Life Itself: A Comprehensive Inquiry into the Nature, Origin, and Fabrication of Life.. 1991. ISBN 978-0-231-07565-7.
  93. Daniel A. Fiscus: The Ecosystemic Life Hypothesis. (ang.). Bulletin of the Ecological Society of America. [dostymp 2015-07-22].
  94. Harold J. Morowitz: Beginnings of cellular life: metabolism recapitulates biogenesis.. Yale University Press, 1992. ISBN 0-300-05483-1.
  95. Robert W. Ulanowicz, Robert E. Ulanowicz: A third window: natural life beyond Newton and Darwin.. Templeton Foundation Press, 2009. ISBN 1-59947-154-X.
  96. I. C. Baianu. Robert Rosen's Work and Complex Systems Biology.. „Axiomathes”. 16 (1-2). s. 25-34. 
  97. R. Rosen. A Relational Theory of Biological Systems.. „Bulletin of Mathematical Biophysics”. 20 (3). s. 245–260. 
  98. R. Rosen. The Representation of Biological Systems from the Standpoint of the Theory of Categories.. „Bulletin of Mathematical Biophysics”. 20 (4). s. 317–341. 
  99. Geologic Time: Age of the Earth, pubs.usgs.gov [dostymp 2016-03-06].
  100. G. Brent Dalrymple, "The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved", „Special Publications, Geological Society of London”, 190 (1), 2001, s. 205–221 [dostymp 2016-03-06] (angelski).
  101. Gérard Manhesa, Claude J. Allègre, Bernard & Hamelin, Bruno Dupréa, "Lead isotope study of basic-ultrabasic layered complexes: Speculations about the age of the earth and primitive mantle characteristics", „Earth and Planetary Science Letters”, 47 (3), 1980, s. 370–382 (angelski).
  102. Clare Milsom, Sue Rigby: Fossils at a Glance (2nd ed.). John Wiley & Sons, 2009, s. 134. ISBN 1-4051-9336-0.
  103. Habitability and Biology: What are the Properties of Life? (ang.). The University of Arizona. [dostymp 201-07-24].
  104. Periannan Senapathy: Independent birth of organisms.. Madison: Genome Press, 1994. ISBN 0-9641304-0-8.
  105. Manfred Eigen, Ruthild Winkler: Steps towards life: a perspective on evolution.. Oxford University Press, 1992, s. 31. ISBN 0-19-854751-X.
  106. Watson, James D. (1993). Gesteland, R. F.; Atkins, J. F., eds. Prologue: early speculations and facts about RNA templates. The RNA World (Cold Spring Harbor, New York: Cold Spring Harbor Laboratory Press). s. 15-23.
  107. Walter Gilbert. Origin of life: The RNA world.. „Nature”. 319 (618). s. 618. 
  108. Cech Thomas R.. A model for the RNA-catalyzed replication of RNA. „Proceedings of the National Academy of Science USA”. 83 (12). s. 4360–4363. 
  109. T.R. Cech. The RNA Worlds in Context.. „Cold Spring Harb Perspect Biol.”. 4 (7). 
  110. Matthew W. Powner, Béatrice Gerland, John D. Sutherland. Synthesis of activated pyrimidine ribonucleotides in prebiotically plausible conditions.. „Nature”. 459 (7244). s. 239–242. 
  111. Jack W. Szostak. Origins of life: Systems chemistry on early Earth.. „Nature”. 459 (7244). s. 171–172. 
  112. Matthew A. Pasek, R. Buick, M. Gull, Z. Atlas. Evidence for reactive reduced phosphorus species in the early Archean ocean. „PNAS”. 110 (25), s. 10089–10094, 2013-06-18. 
  113. Tracey A. Lincoln, Gerald F. Joyce. Self-Sustained Replication of an RNA Enzyme. „Science”. 323 (5918), s. 1229-1332, 2015-08-01. 
  114. Gerald F. Joyce. Evolution in an RNA world. „Cold Spring Harbor Symposium on Quantitative Biology”. 74, s. 17-23, 2009-08-10. 
  115. Callahan; Smith, K.E.; Cleaves, H.J.; Ruzica, J.; Stern, J.C.; Glavin, D.P.; House, C.H.; Dworkin, J.P.: Carbonaceous meteorites contain a wide range of extraterrestrial nucleobases (ang.). PNAS. [dostymp 2015-08-01].
  116. John Steigerwald: NASA Researchers: DNA Building Blocks Can Be Made in Space. NASA. [dostymp 2015-08-01].
  117. DNA Building Blocks Can Be Made in Space, NASA Evidence Suggests (ang.). Science Daily. [dostymp 2015-08-01].
  118. Enzo Gallori. Astrochemistry and the origin of genetic material. „Rendiconti Lincei”. 22 (2), s. 113–118, 2010-11. 
  119. Ruth Marlaire: NASA Ames Reproduces the Building Blocks of Life in Laboratory (ang.). NASA. [dostymp 2015-08-01].
  120. 120,0 120,1 120,2 120,3 120,4 Lynn Rothschild: "Understand the evolutionary mechanisms and environmental limits of life" (ang.). NASA. [dostymp 2003-09].
  121. G.A.M. King. Symbiosis and the origin of life. „Origins of Life and Evolution of Biospheres”. 8 (1), s. 39–53, 1977-04. 
  122. Lynn Margulis: The Symbiotic Planet: A New Look at Evolution. Londyn: Orion Books Ltd, 2001. ISBN 0-7538-0785-8.
  123. Robert Lee Hotz, (3 grudnia 2010). "New link in chain of life". Wall Street Journal (Dow Jones & Company, Inc). Until now, however, they were all thought to share the same biochemistry, based ôn the Big Six, to build proteins, fats and DNA.
  124. Scott Neuhaus: Handbook for the Deep Ecologist: What Everyone Should Know About Self, the Environment, And the Planet. 2005, s. 23-50. ISBN 0-595-35789-X.
  125. "Essential requirements for life". . (ang.). CMEX-NASA. [dostymp 2015-08-01].
  126. 126,0 126,1 Daniel C. Chiras: Environmental Science – Creating a Sustainable Future (6th ed.). 2001. ISBN 0-7637-1316-3.
  127. Pabulo Henrique Rampelotto. Resistance of microorganisms to extreme environmental conditions and its contribution to astrobiology.. „Sustainability”. 2 (6). s. 1602–1623. 
  128. 128,0 128,1 Charles Q. Choi: Microbes Thrive in Deepest Spot on Earth (ang.). LiveScience. [dostymp 2015-08-02].
  129. Glud, Ronnie; Wenzhöfer, Frank; Middleboe, Mathias; Oguri, Kazumasa; Turnewitsch, Robert; Canfield, Donald E.; Kitazato, Hiroshi. High rates of microbial carbon turnover in sediments in the deepest oceanic trench on Earth.. „Nature Geoscience”. 6 (4), s. 284, 2013-03-17. 
  130. Becky Oskin: Life Thrives in Ocean Floor (ang.). LiveScience. [dostymp 2015-08-02].
  131. Emily Baldwin: Lichen survives harsh Mars environment. (ang.). Skymania News. [dostymp 2015-08-02].
  132. J.-P. de Vera, Ulrich Kohler: The adaptation potential of extremophiles to Martian surface conditions and its implication for the habitability of Mars. (ang.). Europejska Unia Nauk o Ziemi. [dostymp 2015-08-02].
  133. Jan Sapp: Genesis: The Evolution of Biology.. Oxford University Press, 2003, s. 75-78. ISBN 0-19-515619-6.
  134. P. M. Lintilhac. Thinking of biology: toward a theory of cellularity—speculations on the nature of the living cell. „BioScience”. 49 (1), s. 59–68, 1999-01. [zarchiwizowane z adresy]. 
  135. W. Whitman, D. Coleman, W. Wiebe. Prokaryotes: The unseen majority. „Proceedings of the National Academy of Science of the United States of America”. 95 (12), s. 6578–6583, 1998. 
  136. Norman R. Pace. Concept Time for a change. „Nature”. 441 (7091), s. 289, 2006-05-18. 
  137. "Scientific background". The Nobel Prize in Chemistry 2009.. Royal Swedish Academy of Sciences. [dostymp 2015-08-02].
  138. Nakano A., Luini A., "Passage through the Golgi.", „Current Opinion in Cell Biology”, 22 (4), 2010, s. 471–8, PMID20605430.
  139. Joseph Panno: The Cell. Facts on File science library.. Infobase Publishing, 2004, s. 60–70. ISBN 0-8160-6736-8.
  140. Bruce Alberts: From Single Cells to Multicellular Organisms. Molecular Biology of the Cell (3rd ed.).. Nowy Jork: Garland Science, 1994. ISBN 0-8153-1620-8.
  141. Carl Zimmer, Genetic Flip Helped Organisms Go From One Cell to Many, „The New York Times”, 7 stycznia 2016, ISSN 0362-4331 [dostymp 2016-01-09].
  142. Bruce Alberts: "General Principles of Cell Communication". Molecular Biology of the Cell.. Nowy Jork: Garland Science, 2002. ISBN 0-8153-3218-1.
  143. Aristotle - biography. (ang.). University of California Museum of Paleontology. [dostymp 2015-08-05].
  144. S. Knapp, G. Lamas, E.N. Lughadha, G. Novarino. Stability or stasis in the names of organisms: the evolving codes of nomenclature.. „Philosophical Transactions of the Royal Society B”. 359 (1444), s. 611–622, 2004-04. 
  145. H.F. Copeland. The Kingdoms of Organisms.. „Quarterly Review of Biology”. 13 (4), s. 383, 1938. 
  146. R. H. Whittaker. New concepts of kingdoms or organisms. Evolutionary relations are better represented by new classifications than by the traditional two kingdoms.. „Science”. 163 (3863), s. 150-160, 1969-01. 
  147. C. Woese, O. Kandler, M. Wheelis, (1990). ".". 87 (12): .. Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya.. „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”. 87 (12), s. 4576–4579, 1990. 
  148. S.M. Adl, A.G. Simpson, M.A. Farmer. "The new higher level classification of eukaryotes with emphasis on the taxonomy of protists.. „J. Eukaryot. Microbiol.”. 52 (5). s. 399–451. 
  149. M.H. Van Regenmortel (January 2007). "". 7 (1): .. Virus species and virus identification: past and current controversies. „Infection, Genetics and Evolution”. 7 (1), s. 133–144, 2007-01. 
  150. E. Pennisi (March 2001). "". (New York, N.Y.) 291 (5512):. Taxonomy. Linnaeus's last stand?. „Science”. 291 (5512), s. 2304–2307, 2001-03. Nowy Jork. 
  151. Alberto G.; Baker, Victor R.; Fink, Wolfgang; Strom, Robert G.. Venus, Mars, and the Ices on Mercury and the Moon: Astrobiological Implications and Proposed Mission Designs.. „Astrobiology”. 5 (6), s. 778–795, 2005-12. 
  152. Daniel Strain: Icy moons of Saturn and Jupiter may have conditions needed for life. (ang.). The University of Santa Cruz. [dostymp 2015-08-11].
  153. Douglas A. Vakoch, Albert A. Harrison: Civilizations beyond Earth: extraterrestrial life and society.. Berghahn Books, 2011, s. 37-41.
  154. Frank Selis: Lectures in Astrobiology 2. Springer, s. 210–214. ISBN 3-540-33692-3.
  155. Charles H. Lineweaver, Yeshe Fenner, Brad K. Gibson. The Galactic Habitable Zone and the age distribution of complex life in the Milky Way. „Science”. 303 (5654), s. 59–62, 2004-01. 
  156. Definition of death. [dostymp 2015-09-27].
  157. 157,0 157,1 Definitions of Death - rituals, world, burial, body, funeral, life, history, beliefs, cause, time. www.deathreference.com. [dostymp 2015-09-27].
  158. Extinction - definition (ang.). webcitation.com. [dostymp 2015-10-13].
  159. What is an extinction? (ang.). Bristol University. [dostymp 2015-10-13].
  160. Van Valkenburgh B.. Major patterns in the history of carnivorous mammals. „Annual Review of Earth and Planetary Sciences”, s. 463–493, 1999. 
  161. Frequently asked questions (ang.). San Diego Natural History Museum. [dostymp 2015-11-14].
  162. Brian Vastag: Oldest 'microfossils' raise hopes for life on Mars (ang.). The Washington Post. [dostymp 2015-11-14].
  163. Nicholas Wade: Geological Team Lays Claim to Oldest Known Fossils (ang.). The New York Times, 2011-08-21. [dostymp 2015-11-14].
  164. the definition of artificial-life. Dictionary.com. [dostymp 2015-11-14].
  165. Paras Chopra, Akhil Kamma. Engineering life through Synthetic Biology. „In Silico Biology”. 6. 
  166. Władysław J. H. Kunicki-Goldfinger, Podstawy biologii, 1978, s. 29-30
  167. Jerzy A. Chmurzyński, W poszukiwaniu istoty życia, w: Organizm - jednostka biologiczna, 1977, s. 8-10, 44
  168. Leszek Kuźnicki, Czy i jak definiować "życie", w: Problemy, 6 (339), czyrwiec 1974, s. 11-12
  169. Parry 2012 ↓.
  170. Berryman 2016 ↓.
  171. Thagard Paul: The Cognitive Science of Science: Explanation, Discovery, and Conceptual Change.. MIT Press, 2012, s. 204-205. ISBN 0-262-01728-8.
  172. Arystoteles: Ô duszy
  173. Don Marietta: Introduction to ancient philosophy. M. E. Sharpe. 1998, s. 104. ISBN 0-7656-0216-4.
  174. Steve Stewart-Williams: Darwin, God and the meaning of life: how evolutionary theory undermines everything you thought you knew of life.. Cambridge University Press, 2010, s. 193-194. ISBN 0-521-76278-2.
  175. Sanford Schwartz: C. S. Lewis on the Final Frontier: Science and the Supernatural in the Space Trilogy.. Oxford University Press, 2009, s. 56. ISBN 0-19-988839-6.
  176. Ian Wilkinson (1998). "History of Clinical Chemistry – Wöhler & the Birth of Clinical Chemistry". The Journal of the International Federation of Clinical Chemistry and Laboratory Medicine 13 (4).
  177. Friedrich Wöhler (1828). "Ueber künstliche Bildung des Harnstoffs". Annalen der Physik und Chymije 88(2): 253–256.
  178. Ian Wilkinson (1998). "History of Clinical Chemistry – Wöhler & the Birth of Clinical Chemistry". The Journal of the International Federation of Clinical Chemistry and Laboratory Medicine 13 (4)
  179. Anson Rabinbach: The Human Motor: Energy, Fatigue, and the Origins of Modernity.. University of California Press, 1992, s. 124-125. ISBN 0-520-07827-6.
  180. "NCAHF position paper ôn Homeopathy". National Council Against Health Fraud; luty 1994.
  181. Jerzy A. Chmurzyński, W poszukiwaniu istoty życia, w: Organizm - jednostka biologiczna, 1977, s. 8
  182. Jerzy A. Chmurzyński, W poszukowaniu istoty życiŏ, w: Ôrganizm - jednotka biologicznŏ, 1977, s. 9-10
  183. Jerzy A. Chmurzyński, W poszukowaniu istoty życiŏ, w: Ôrganizm - jednotka biologicznŏ, 1977, s. 45
  184. Fryderyk Engels, za: Jerzy A. Chmurzyński, W poszukiwaniu istoty życia, w: Organizm - jednostka biologiczna, 1977, s. 45
  185. Jacques Monod, François Jacob, za: Leszek Kuźnicki, Czy i jak definiować "życie", w: Problemy, 6 (339), czerwiec 1974, s. 12
  186. Claude Bernard, za: Tibor Gánti, Podstawy życia, 1986, s. 26
  187. Rudolf Hoeber, za: Tibor Gánti, Podstawy życia, 1986, s. 26
  188. Jerzy A. Chmurzyński, W poszukiwaniu istoty życia, w: Organizm - jednostka biologiczna, 1977, s. 10, 44
  189. Jerzy A. Chmurzyński, W poszukiwaniu istoty życia, w: Organizm - jednostka biologiczna, 1977, s. 44-45
  190. Ludwig von Bertalanffy, za: Leszek Kuźnicki, Czy i jak definiować "życie", w: Problemy, 6 (339), czerwiec 1974, s. 12
  191. Michael Simon, za: Leszek Kuźnicki, Czy i jak definiować "życie", w: Problemy, 6 (339), czerwiec 1974, s. 12
  192. Tibor Gánti, Podstawy życia, 1986, s. 80
  193. Lucien Cuénot, za: Tibor Gánti, Podstawy życia, 1986, s. 29
  194. 194,0 194,1 194,2 194,3 194,4 Tibor Gánti, Podstawy życia, 1986, s. 60
  195. Leszek Kuźnicki, Czy i jak definiować "życie", w: Problemy, 6 (339), czyrwiec 1974, s. 11
  196. 196,0 196,1 196,2 196,3 196,4 196,5 Leszek Kuźnicki, Czy i jak definiować "życie", w: Problemy, 6 (339), czyrwiec 1974, s. 12
  197. Władysław J. H. Kunicki-Goldfinger, Podstawy biologii, 1978, s. 33
  198. Władysław J. H. Kunicki-Goldfinger, Podstawy biologii, 1978, s. 31-32
  199. Tibor Gánti, Podstawy życia, 1986, s. 58-60
  200. E.P. Rybicki, (1990). "The classification of organisms at the edge of life, or problems with virus systematics". S Aft J Sci 86: s. 182–186.
  201. E. C. Holmes, (paździyrnik 2007). "Viral evolution in the genomic age". PLoS Biol. 5 (10): s. 278.
  202. Patrick Forterre, (3 marca 2010). "Defining Life: The Virus Viewpoint". Orig Life Evol Biosph. 40 (2): 151–160.
  203. E. V. Koonin, T. G. Senkevich, V. V. Dolja. The ancient Virus World and evolution of cells.. „Biology Direct”. 1 (1). s. 29. 
  204. Ed Rybicki: Origins of Viruses. (ang.). [dostymp 2015-07-21]. [zarchiwizowane z tyj adresy].
  205. Gustavo Caetano-Anollés: Giant Viruses Shake Up Tree of LIfe. (ang.). Astrobiology Magazine. [dostymp 2015-07-21].

Bibliografijŏ[edytuj | edytuj zdrzōdło]