I ślōnske powstōnie

	I ślōnske powstōnie
	; Ôkopane powstōńcze gniŏzdo maszinowych gywer
; Ślōnzŏki	; Weimarskŏ Republika
Czas	16 – 24 siyrpnia 1919
Plac	Gōrny Ślōnsk
Prziczyna	terytorialna spiyrka pōmiyndzy Polskõ a Miymcami
Wynik	przegranŏ Ślōnzŏkōw

I ślōnske powstōnie – zbrojne wystōmpiynie zôrganizowane bez Ślōnzŏkōw majōnce na cweku prziłōnczynie Gōrnego Ślōnska do Polski. Napoczło sie z byfelu Maksymiliana Iksala abo ôsoby z kryngōw POW Gōrnego Ślōnska^[1]^[2] przeciw woli polskigo regyrōnku a Wojciecha Korfantego we pōłnocnyj czynści pszczyńskigo krysu^[3] we nocy z 16 na 17 siyrpnia 1919 r. a trwało do 24 siyrpnia tego roku. Powstōńcami kōmandyrowoł Alfons Zgrzebniok. Powstōnie ôbjōnło krysy: katowski, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, tarnogōrski jak tyż tajle raciborskigo. Militarne zaangażowanie ôd 14 lutego 1919 r. we wojaczkã z sowieckōm Rusyjōm na weschodzie Polski niy dozwolyło regyrōnkowi sparcie powstōnia. Zakōńczyło sie ôno przegranõ i zaucieczkōm powstōńcōw przed represjami na teryn Polski. We 1920 r. wybuchło II ślōnske powstōnie.

Przed powstōniem

Rōżanogōrske powstōnie – piyrsze zbrojne wystōmpiynie Ślōnzŏkōw przeciwko Miymcōm, zôrganizowane we ôkolicach Rōżanyj Gōry nocōm 7/8 czyrwnia 1919 roku
Siyrpniowy sztrejk – ślōnscy grubiŏrze a hutnicy we czasie sztrejku ôd 11 do 14 siyrpnia żōndali niydopuszczaniŏ do roboty czōnkōw miymieckich bojōwek Oberschlesisches Freiwilligen-Korps jak tyż dŏwnych grenzschutzowcōw. Fabrykŏrze wysunyli tyż take żōndaniŏ jak: zaniychaniŏ masowych zwolniyń fabrykŏrzy jak miało plac we grubach "Lithandra" i "Prinzengrube", podwyżki zasug i ôdwołanie stanu ôblynżyniŏ. Sztrejk przibroł zgolyme miary – 14 siyrpnia 1919 r. uczestniczyło w nim 140 tys. fabrykŏrzy
Masakra we Myslowicach – we dniu 15 siyrpnia 1919 przed bramōm gruby "Myslowicy" sebrało sie kole 3 tys. ślōnskich fabrykŏrzy ze ślubnymi a dziyciami ku cylu podyjmniyńciŏ geltaku za robotã. Miymieckŏ dyrekcyjŏ cŏfała termin geltaku do mōmyntu kej kole godziny 13 zaczynto było wpuszczać na teryn gruby kole 30 ôsobowe grupy fabrykŏrzy. Wzburzony dugim ôczekowaniym tulma wtargnōł na dwōr gruby we ferajnie z czym ôddział Grenzschutzu ôtworzōł ôgyń: zabitych ôstało 7 grubiŏrzy, 2 kobiyty i 13-latowy synek, liczby rannych niy podarziło sie ôbsztalować. Masakra wywołała zgolymŏ szok i zradykalizowała launy Gōrnoślōnzŏkōw.

Abszus powstōnia

11 siyrpnia 1919 r. we Bytōmiu na zgrōmadzyniu krysowych kōmandyrōw POW Gōrnego Ślōnska pod kerownictwym Józefa Grzegorzka, przijynto pod adresōm Kōmyndy POW Gōrnego Ślōnska we Strumiyniu na Cieszyńskim Ślōnsku, żōndanie napoczyńciŏ powstōnia. Do Strumiynia z tym żōndaniym ôddelegowano, Stanisława Mastalerza a Jana Lortza, kerzi na placu niy utrefiyli kōmandyra, Alfonsa Zgrzebnioka. Bez to szef jego sztabu Jan Wyglenda zawołoł wszyjskich kōmandyrōw POW Gōrnego Ślōnska do Strumiynia na 15 VIII a potym na 18 VIII. We tym czasie Miymcy niyspodzianie heresztowali we dniach 15-16 siyrpnia pŏru prziwōdcōw POW Gōrnego Ślōnska (cuzamyn z Józefem Grzegorzkiem) z materyjami ôrganizacyje. We tyj sytuacyji udziwniōnŏ grupa ślōnskich wychodźcōw we Piotrowicach na Cieszyńskim Ślōnsku, pod kerownictwym Maksymiliana Iksala, wydała kōmandyrōm POW Gōrnego Ślōnska we Rybniku a Pszczynie byfel napoczyńciŏ powstōnia, przi ôznaczaniu termin abszusu na 17 siyrpnia na godz. 2.00 we nocy. Udziwniōny tã oddolnõ inicjatywōm Bytōmski Wykōnawczy Kōmitet POW Gōrnego Ślōnska (Michał Wolski, Jan Przybyłek, Wiktor Rumpfeld) musioł zaaprobować tã decyzyjõ i wydoł byfel napoczyńciŏ powstōnia na 18 siyrpnia na godz. 2.00 dlŏ krysōw: katowskigo, bytōmskigo, zŏbrskiego, rybnickigo a tarnogōrskigo.

Boje

Boje w ôkolicach Pszczyny, Tychōw, Rybnika a Władzisławia

We nocy z 17 na 18 siyrpnia 1919 r. z ôboza we Piotrowicach na Cieszyńskim Ślōnsku wyruszyła 40-ôsobowŏ grupa powstōńcōw, kerych kōmandyrym bōł Maksymilian Iksal. Powstōńcy po walce z partōm Grenzschutzu zdobyli folwark we Gołkowicach. We czasie boju zginyło dwōch powstōńcōw: Franciszek Panus a Franciszek Sernik jak tyż 6 Miymcōw. Powstōńcy, miymieckich zebranych ôdkludziyli do Cieszyna.

Kōmandyr pszczyńskigo krysu Alojzy Fizia na byfel Iksala tyż nakŏzoł napoczyńcie zbrojnych fungowań. We czynści pōłnocnyj pszczyńskigo krysu kōmandyrowoł Stanisław Krzyżowski, kery kole godziny 1 we nocy wymaszerował na Tychy kaj powstōńcy zdobyli banowy dworzec, folwark a pocztã. Tyj samyj nocy na powstōńcōw trzasnōł ze wsi Czułōw ôddział Grenzschutzu, jednak po zaczōntkowym wycŏfaniu sie, powstōńcy przeszli do zakōńczōnego sukcesym kontrataku.

We wsi Urbanowice kōmpanijŏ 75 powstōńcōw pod kōmyndōm Wiktora Szczygła z Urbanowic rozbroiła ôddział Grenzschutzu i wymaszerowała we richtōngu wsi Paprocany kaj stacjonował srogi ôddział miymieckigo wojska zaôpatrzōnego we artyleryjõ. We czasie boju, kery trwał do godziny 3 rano, Ślōnzŏkōm podarziło sie zdobyć wieś i ôdwach, we kerym brōniyli sie Miymcy. Zginyło 3 powstōńcōw, zdobyto sztyry polowe harmaty, 2 maszinowe gywery a 50 artyleryjskich kōni.

Z ôkolic Tychōw, ślōnscy powstańcy zaczli sie wycŏfować, skuli ukazujōnce sie niymiecke fligry i nadjechanie pancernego cugu z Glywic.

We Mikołowie 180 powstōńcōw ślōnskich pod kōmyndōm Ryszarda Bąnka po dwōch godzinach bojōw niy poradziyło ôpanować miasta. Podanie Alojzemu Ośliźlokowi niy podarziło ôpanować sie Władzisławia.

We nocy z 17 na 18 siyrpnia ôddział kole 100 powstōńcōw sformowany z wychodźcōw we ôbozie we Piotrowicach pod kōmyndōm Jana Wyglendy i Mikołaja Witczaka, zdobōł nad ranem we walce z Grenschutzem wieś Godōw (we walce zginyło 46 Miymcōw przi jednym rannym powstōńcu).

Wykōnawczy Kōmitet POW we Bytōmiu, do kerego doszły powiadōmiyniŏ ô bojach koło Pszczyny, wydoł byfel, coby powstōnie napoczło sie tyż we inkszych rejōnach Gōrnego Ślōnska, we nocach z 17 na 18 siyrpnia.

W czasie bojōw, na Ślōnsk wrōciōł z Warszawy Alfons Zgrzebniok, kery sprzeciwioł sie abszusowi powstōnia we tym mōmyncie. Jednak we zwiōnzku ze spōntanicznym abszusym, przejōn nad nim kōmynda.

18 siyrpnia Miymcy ôgłosiyli rozporzōndzynie, we kerym ôgłosiyli, iże fto ôstanie we walce pochwycony z brōniōm we rynce, bydzie na placu rozstrzelany bez gyrichtu.

We wsi Gotartowice parta powstōńcōw, kerych kōmandyrym bōł Wincenty Kopaczka, rozbroił miymieckõ placōwkã, jednak we drōdze do Rybnickij Ligoty doszło do potyczki Ślōnzŏkōw z Grenschutzem ściōngniyntym z Rybnika a Żor. Trzidziystu powstōńcōw musiało poddać sie po sturbaczyniu amunicyje, a tajla wycŏfała sie do Boguszowic, kaj po zôrganizowaniu ôbrōny, pōnieśli porażkã z atakyrujōncym Grenzschutzem.

Boje w ôkolicach Katowic

18 siyrpnia herske boje kulały sie we katowskim krysie. We Katowicach Bogucicach a Małyj Dōmbrōwce, boje trwały bez trzi dni. Ôpanowano tyż Szopienice, Roździeń, Jōnōw, Nikiszowiec a dworzec we Ligocie, paraliżujōnc tym samym banowe transporty.

W Katowicach Bogucicach powstōńcy bez 3 godziny walczyli z atakyrujōncymi policyjōnami i wojskym. Po dolifrowaniu Miymcōm pōmocy społym z artyleryjōm, Ślōnzŏki wycŏfali sie ze wsi. Ôprōcz kilkakrotnie ponawianych szturmōw we dniu 19 siyrpnia, powstōńcy niy poradziyli ôdbić Bogucic. Niy podarziło sie tyż parcie Franciszka Deji ôpanować Siymianowic.

W dniu 20 siyrpnia powstōńcy z Katowic Bogucic i Małyj Dōmbrōwki przeformowali sie i napoczli fungowaniŏ pod kōmyndōm Henryka Miękina. We czasie dalszych bojōw pod Małõ Dōmbrōwkōm powstōńcom podarziło sie zestrzelić atakyrujōncy jejich miymiecki fliger (z trzech użytych w walce). Po tym sukcesie powstōańcom podarziło sie zmusić Miymcōw do nawrotu. A dyć 21 siyrpnia przibyły w tyn rejōn miymiecke pancerne auta, kere wyparły powstōńcōw ze zdobytego terynu. We czasie nawrotu powstōńcy wysadzili banowy most. We tym dniu powstōńcy ôpanowali jednak dzielnicã Katowic Giszowiec.

We Katowicach Szopienicach powstōńcom pod kōmyndōm Piotra Łyszczaka podarziło sie rozbroić srogi ôddział Grenzschutzu i zdobyć 100 gywer ryncznych, 7 maszinowych i spory forant amunicyje. Ôpanowano cołkõ gminã a Ślōnzŏki pod ôgniym miymieckich dzioł napoczli budować most bez Brynicã zapewniajōncego łōnczność z Sosnowcym po polskij zajcie rzyki. 20 siyrpnia Miymcy napadli powstōńcōw z Szopienic dwōma pancernymi cugami, 4 pancernymi autami a 2 kōmpanijami wojska. Miymcy we czasie zaciyntego boju straciyli bez 100 zabitych a rannych, jednak powstōńcy skirz przewŏgi wrogŏ niy poradziyli ôbrōnić swojich pozycyji.

We Katowicach Nikiszowcu niyherski ôddział powstōńcōw pod kōmyndōm Teodora Chrószcza wsparty tulmōm grubiŏrzy z gruby „Giesche” i inkszych fabryk, zdobōł bez boju na ôddziale Grenschutzu 100 ryncznych, 2 ciynżke i 2 leke gywery maszinowe i 200 hangranat.

Boje w ôkolicach Bytōmia

W Bytōmiu skuli srogij ilosci wojska wy mieście powstōńcom 18 siyrpnia niy podarziło sie zdobyć koszar z forantym brōni, a dyć we pobliskich Łagiewnikach mały ôddział powstōńczy po walce rozbroił 100-ôsobowy posterunek Grenzschutzu. Musioł jednak go ôpuścić po przibyciu z odsieczōm pancernych aut.

We Ôrzegowie powstōńcy roztrzasli dwie miymiecke placōwki bydōnce we budōnkach gruby. Po pŏru godzinach Miymcy napadli, jednak podarziło sie powstōńcom jejich odeprzeć. Jednak po ôstrzelaniu bez artyleryjõ a skirz tego ciynżkich stratach powstōńcy musieli sie wycŏfać.

Na Bobrku kōmpanijŏ powstōńcza Jana Trzęsioka zdobyła we gmińskim hereszcie 120 gywer a 10 kastlōw amunicyje po czym tajla napadła koszary a tajla pod kōmyndōm marynŏrza Józefa Termina zajōnła most. Po ciynżkich bojach z spotrzebowaniym gywer maszinowych powstōńcy jednak ustōmpiyli pola.

We Bytōmiu Szombierkach ôddziały Grenschutzu tyż wyparły powstōńcōw i wziōnły do niywole kōmandyra powstōńcōw, kerym bōł Adolf Piontek (hned zbiegł). Powstōńcy ôpanowali tyż Godulã i Chropaczōw. W zŏbrskim krysie wydolōno wkroczyć do Biskupic i Bielszowic.

We Lipinach kōmpanijŏ powstōńcōw napadła Grenzschutz we niedalekiej kolōnije Piaśniki. Miymcy zaczli ôstrzeliwać skrytych za wałym banowych torōw powstōńcōw. Hned nadjechał tyż ôstrzeliwujacy powstōńcōw pancerny cug. Potym Grenschutz prziwstoł do ataku, kery jednak wartko sie załōmoł, po czym doszło do ślōnskigo kontrnatarcia. Boje trwały do wieczora do wystrzelania cołkij amunicyje, co sprawiyło wycŏfanie sie Ślōnzŏkōw.

Boje w ôkolicach Tarnowskich Gōr

W ôkolicach Tarnowskich Gōr powstōńcy byli kōmandyrowani bez Jana Zejera. Zdobyto Radziōnkōw a Piekary, jednak powstōńcy po trzykrotnych atakach na jednotki miymieckigo wojska niy poradziyli zdobyć Tarnowskich Gōr, we ferajnie z czym wycŏfali sie do inkszych placōw.

Boje w ôkolicach Myslowic

We Mysłowicach we dniach 20-23 siyrpnia walczōł bataliōn powstōńczy pod kōmyndōm Ryszarda Mańki, kery po wcześniejszych utarczakch wy mieście a bojach na przedpolu miasta napoczōn natarcie bez berg Maasego ôd zajty wczaśnij ôpanowanego Janowa, we czasie kerego zdobōł połedniowõ tajlã miasta z dworcym. Zajynto tyż wieżã Bismarcka, kerŏ ôstała ôstrzelana i poprzniōnŏ bez Grenzschutz. We czasie bojōw Grenzschutz rozstrzelał przi Rynku Wiktora Czaję a Franciszka Bednorza, a w grubie Franciszka Gracę a Franciszka Magdziorza. Powstōńcom podarziło sie zestrzelić miymiecki fliger i wysadzić banowy tor coby niy dozwolić przejŏzd pancernymu cugowi. Skuli sturbaczyniŏ amunicyje powstōńcy musieli sie wycŏfać do Polski. We ferajnie z bojami na terynie Myslowic ôstało poprzniōnych 56 dōmōw i ôstało zabitych 20 ôsōb spostrzōd niy bierōncych udziału we bojach.

24 siyrpnia 1919 roku kōmandyr powstōnia, lojtnant Alfons Zgrzebniok, widzōnc iże niy mŏ szans na zdobycie srogszyj wielości amunicyje, pōmoc z Polski niy nadejdzie jak tyż, iże Miymcy ściōngajōm sroge pōmoce, wydoł byfel ustōniŏ bojōw.

Kōmandyrzy I ślōnskigo powstōnia

Zobŏcz tyż

Ślōnske powstōnia

Przipisy

↑ „Gazeta Śląska” z 1925, nr 32, s. 1
↑ KazimierzaK. Popiołka KazimierzaK., Źródła do dziejów powstań śląskich, t. I, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1963, s. 271 .
↑ AndrzejA. Brożek AndrzejA. (red.), Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z Macierzą: materiały z sesji naukowej historyków powstań śląskich i plebiscytu zorganizowanej w dniach 24–25 kwietnia 1991 roku w Bytomiu oraz na Górze Św. Anny (praca zbiorowa), Bytom: Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, 1993, ISBN 83-901173-0-4 .

Bibliografijŏ

K. Popiołek, Historia Śląska od pradziejów do 1945 roku, Śląski Inst. Naukowy 1984 ISBN 83-21-60151-0
H. Zieliński, Pozycja Polski na arenie międzynarodowej w: Historia Polski, T.IV, cz.1, PAN, Warszawa 1984 ISBN 83-01-003865-9
H. Zieliński, Rola powstania wielkopolskiego oraz powstań śląskich w walce o zjednoczenie ziem zachodnich z Polską (1918-1921) w: Droga przez Półwiecze, Warszawa 1969, PIW.

[1] „Gazeta Śląska” z 1925, nr 32, s. 1

[2] KazimierzaK. Popiołka KazimierzaK., Źródła do dziejów powstań śląskich, t. I, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1963, s. 271 .

[3] AndrzejA. Brożek AndrzejA. (red.), Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z Macierzą: materiały z sesji naukowej historyków powstań śląskich i plebiscytu zorganizowanej w dniach 24–25 kwietnia 1991 roku w Bytomiu oraz na Górze Św. Anny (praca zbiorowa), Bytom: Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, 1993, ISBN 83-901173-0-4 .

[1]

[2]

[3]