Ślabikŏrzowy szrajbōnek

Ekstra litery ślabikŏrzowego szrajbōnku

Ślōnski alfabet (Ślabikŏrzowy szrajbōnek, pot. Ślabikŏrz) we spōłczesnyj redakcyji bōł przijynty ôd towarzistwa Pro Loquela Silesiana we 2010 roku w Cieszynie. Bōł stworzōny ôd kodyfikacyjnyj kōmisyje, keryj przewodziōła profesorka Ślōnskigo Uniwerzytetu we Katowicach Jolanta Tambor. Ôrtografijŏ skerowanŏ je przede wszyjskim do młodzi, co uczy sie ślōnskij gŏdki. Miano „ślabikŏrzowy” je zwiōnzane z mianym projektu Ślōnski ślabikŏrz (Śląski elementarz - Przez oświatę do kultury regionalnej). Jednymi z piyrszych wydań we ślabikŏrzowowym szrajbōnku bōły ksiōnżki Gōrnoślōnski Ślabikŏrz a Ślabikŏrz niy dlŏ bajtli (2010). Przed powstaniym „ślabikŏrza”, a potym paralelnie ś nim, fōngowały tyż inksze spusoby zapisowaniŏ ślōnskij gŏdki.

Historyjŏ

Przed ślabikorzowym alfabetym

Teksty we ślōnskij godce bōły zapisowane na roztōmajte spusoby, nojczyńścij blisko zwiōnzane ze polskōm ôrtografijōm. Na polskim mustrze ôpiyrŏ sie zŏpis uznŏwanego za nojstarszy ślōnski tekst «Płacz a narzykani predykantuw ze Ślonska wygnanych w Namysłowskim Kraju». We niyskorszych latach, ôsobliwie na Cieszyńskim Ślōnsku, formowała sie norma pisaniŏ po ślōnsku za użyciym polskij ôrtografije, yno bez liter ą, ę, a to skuli braku nosowych samogłoskōw we cieszyńskich dyjalektach; za to litera ó miała inkszy wert niźli we polskij gŏdce, stanowiōła ôdrymbny źwiynk ([o]).

Piyrszy twōrca, co pokŏzoł autōrske podyńście do ślōnskij ôrtografije i widzioł wyzwanie stworzyniŏ systymu, bōł Óndra Łysohorsky, kery ôpracowoł alfabet do zapisowaniŏ laskij literackij mikrogodki. Mynij-wiyncyj w tym samym czasie Feliks Steuer ôpracowoł alfabet do zapisowaniŏ sulkowskigo dyjalektu (ślōnski alfabet Steuera).

Na przełōmie XX a XXI storoczŏ zaczło postŏwać moc wiyncyj waryjantōw. Ted Jeczalik ôpracowoł waryjant bez użyciŏ diakrytycznych znakōw (Tadzikowy szrajbōnek), we internecu popularny bōł tm. fōnetyczny szrajbōnek, swoje waryjanty tworzili tyż Grzegorz Wieczorek, Dariusz Dyrda, Mirosław Syniawa a inksi. Niykere autory kōntynuowali pisanie we polskij ôrtografiji, ôdżōł tyż muster stworzōny ôd Feliksa Steuera. Tã roztōmajtość szło uwidzieć miyndzy inkszymi na piyrszyj edycyji ślōnskigo diktanda, w kerym uczestniki mogli ôbrać jedyn ze aże 10 waryjantōw zŏpisu. To dokludziōło do kōnkluzyje ô potrzebie ujednolicyniŏ i stworzyniŏ kōmprōmisowego zŏpisu.

Ślabikorzowy szrajbōnek

Inicjatōr nowyj zorty szkryftu dlŏ ślōnskij gŏdki bōło zôrganizowane we tym cylu towarzistwo na rzecz piastowaniŏ i prōmowaniŏ ślōnskij gŏdki – Pro Loquela Silesiana. Nowe abecadło miało być take, coby bez problemōw mogli w nim pisać używŏcze roztōmajtych ślōnskich dyjalektōw. Abecadło miało tyż ulekszić naukã ślōnskij gŏdki ôsobōm, kere ônyj niy znajōm.

Podug Rafała Adamusa, co je jedyn ze człōnkōw Pro Loquela Silesiana, stworzynie nowego abecadła bōło zdatne miyndzy inkszymi za rozrostym nowych kōmunikacyjnych technologiji: za włōnczyniym mobilnyj kōmunikacyje i internetu do dziynnego życiŏ. Ludzie corŏz czyńścij kōmunikujōm sie po pōmocy pisanych tekstōw. Teksty we ślōnskij gŏdce, pisane po polskim abecadle, stoły sie naturalnym knifym pisymnyj kōmunikacyje miyndzy używŏczami ślōnskich dyjalektōw. Wtynczŏs pisanie we ślōnskij gŏdce z polskim abecadłym niy je porynczne, pōniywŏż ślōnski zawiyrŏ klangi spoza polskij literackij gŏdki, tedyć w polskim abecadle niy mŏ grafymōw do ôznaczaniŏ takich klangōw. Rozwiōnzanie tego problemu prziszło we internecie spōntanicznie – roztōmajte grupy używŏczy tworziły i używały w tym samym czasie pŏrã niyôficjalnych wersyji pisaniŏ ślōnskij gŏdki. Zdatne stoło sie połōnczynie wszyjskich tych systymōw szkryftu w jedno wszeôbecnie uznane abecadło. Przijyńcie nowego szkryftu je wŏżne dlŏ Ślōnzŏkōw tyż bo lity systym pisaniŏ w Polsce je warōnek prawnego uznaniŏ gŏdki za regiōnalnõ.

6 marca 2009 roku w Cieszynie ôdbyła sie kōnferyncyjŏ „Śląska mowa jako język regionalny – po co, jak i kiedy?”.

Abecadło

Ślōnske abecadło we wersyji ôd Pro Loquela Silesiana ôparte je na łacińskim abecadle. Abecadło skłŏdŏ sie ze 34 buchsztabōw:

A a	à ã	B b	C c	Ć ć	D d	E e
F f	G g	H h	I i	J j	K k	L l
Ł ł	M m	N n	Ń ń	O o	Ŏ ŏ	Ō ō
Ô ô	Õ õ	P p	R r	S s	Ś ś	T t
U u	W w	Y y	Z z	Ź ź	Ż ż

Grafymy ślōnskigo abecadła dobierane sōm za zarachowaniym implemyntacyje ôznaczōnych ôd nich fōnemōw we roztōmajtych ślōnskich dyjalektach. Na zadku inkszych znanych ôdmian abecadła ślōnskigo systym graficzny Pro Loquela Silesiana je jak nojbarzij zbliżōny do polskigo abecadła. Rozdziały miyndzy tym ślōnskim abecadłym a polskim przikludzajōm sie do wkludzyniŏ ekstra grafymōw Ã, Ŏ, Ō, Ô a Õ do ślōnskij gŏdki jak tyż braku we ślōnskij gŏdce polskich liter Ą a Ę, co ôznaczajōm nosowe samogłoski, jak tyż buchsztaby Ó.

• Ã je grafym, kery ôznaczŏ kōntynuacyjõ przodnij nosowyj samogłoski na kōńcu wyrazu, co wystympuje zaôbycz na Ôpolskim Ślōnsku. Zamiast ã idzie pisać a (bierã – biera).
• Õ je grafym, kery ôznaczŏ kōntynuacyjõ zadnij nosowyj samogłoski. Służy do zapisowaniŏ niywielgij wielości ôdmian. Ôznaczŏ klang [ǫ], rozpowszechniōny we zachodnich regiōnach Gōrnego Ślōnska, we ôstołych regiōnach zamiast ônego wymŏwiŏ sie zdenazowanõ samogłoskã o. Znak õ je zapisowany na abszlusach przimiotnikōw abo słōw, kere zmiyniajōm sie zgodnie z zortōm przimiotnika we bierniku żyńskij zorty. Zamiast õ idzie pisać o (modrõ – modro).
• Ŏ je grafym, kery ôznaczŏ kōntynuacyjõ staropolskij samogłoski á. Na srogij tajli Ślōnska takŏ kōntynuacyjŏ je wymŏwianŏ za dyftōng, cum bajszpil [Ou̯] na Ôpolskim Ślōnsku: ptŏk (pt [ou̯] k), abo za [åu̯] we ôkolicach Prudnika a Raciborza (pt [åu̯] k). We niykerych regiōnach, jak cum bajszpil we Industryjalnym Regiōnie abo na Cieszyńskim Ślōnsku, w kerych kōntynuacyjŏ á je wymŏwianŏ za mōnoftōng ô (pt [ô] k), zamiast ŏ idzie pisać o (gŏdać – godać).
• Ō je grafym kōntynuacyje staropolskij samogłoski ó (kerŏ wyewoluowała ze historycznie dugigo o), we terŏźnych ślōnskich dyjalektach ôznaczŏ klang, kery nojczyńścij wymŏwiŏ sie pōmiyndzy [o] a [u].
• Ô je grafym zaczōntkowyj samogłoski o, labializowanyj z wiynksza ślōnskich dyjalektōw. We inkszych graficznych systymach w tyj samyj pozycyji używało sie kōmbinacyje uo, ło abo buchsztaby ò.

Szkryft

Bazowym prawidłym szkryftu je chyńć przestrzeganiŏ ôgōlnych ślōnskich prawideł wymŏwy. Spostrzōd pŏru ôpcyji wymŏwy je ôbiyranŏ tã, kerŏ je nojbarzij wszeôbecnŏ we ślōnskich dyjalektach; waryjanty gŏdki znane we małych skupinach dyjalektōw na cołkim terytoryjum dystrybucyje niy sōm uznane we szkryfcie. Za przikłŏd, szkryft zarachowuje redukcyjõ ł we kōmbinacyjach spōłgłosek przed zadnimi samogłoskami (gowa, gupi, chop), na co skŏzuje mocka dyjalektologōw i kere je wszeôbecne na cołkim Postrzodkowym Ślōnsku a na wiynkszości terytoryjum Pōłnocnego Ślōnska. Tyż we ślabikŏrzowym szrajbōnku ôbranŏ je ôpcyjŏ szkryftu, kerŏ zachowuje historycznõ ciōngłość. Cum bajszpil szkryft kōmbinacyje strz (strzewiki) bydzie zachowany, kej bydzie wymŏwiony na jego plac z wiynksza ślōnskich dyjalektōw [šč].

Nojwŏżniyjsze cechy szkryftu to:

• ôznaczynie staropolskigo miynkigo kontynuatora ŕ po pōmocy dwuznaku rz, ze kōmbinacyjōm spōłgłosek takich jak trz, strz, drz, zdrz: trzi, strzylać, strzoda, zdrzōdło;
• brak sypielyniŏ, kere je ôbecne we pōłnocnoślōnskich i przechodnich ślōnsko-małopolskich dyjalektach (ôdzwierciedlenie sypielyniŏ w pisaniu dopuszczŏ sie jyno we niynormatywnych regiōnalnych publikacyjach);
• uproszczynie kōmbinacyji spōłgłosek ze ł: gowa, chop, wosy, tuste (użycie ł je możliwe we regiōnalnych tekstach na tych terynach, w kerych niy prziszła redukcyjŏ ł);
• utrŏta ł we kōmbinacyjach spōłgłosek na kōńcu wyrazu, co wyrażŏ przeszły czas we polskij gŏdce, na bajszpil we formach 1. i 2. ôsoby liczby pojedynczyj mynskij zorty;
• twardość abo miynkość wymŏwy spōłgłoski ôbiyrŏ sie w znŏleżności ôd przijyntyj gŏdki we danym ślōnskim dyjalekcie; na abszlusach przimiotnikōw z ciōngłōm samogłoskōm zwynżonōm e możliwe sōm szkryfty: -kiyj, -giyj, -kiygo, giygo, -kiymu, -giymu, -kij, -gij, -kigo, gigo, -kimu, -gimu;
• zachowanie j we ôdmianach -yj / -ij: biołyj, piyrwyj:
• szkryft połōnczyń samogłoski ze spōłgłoskami n, m we plac nastympstw staropolskich nosowych samogłosek (krōm samogłoski ôdpadajōncyj ę we literackij polskij gŏdce, kerŏ wystympuje na kōńcu wyrazu):
  • przed spōłgłoskami zewartymi a afrykatami:
    • -om-, -em- – przed wargowymi spōłgłoskami (we wymŏwie i pisaniu);
    • -on-, -en- – przed przodniōm gŏdkowōm spōłgłoskōm (zymbowōm i zymbodołowōm) i zadniōm gŏdkowōm spōłgłoskōm (w tym drugim klang [ŋ] je wymŏwiany kaj sie łōnczōm grafymy);
    • -oń-, -eń- – przed postrzednim jynzykiem;
  • przed frykatami ônych nosowość znajduje ôdzwierciedlenie we szkryfcie: -on-, -en- (ślōnzok);
  • na kōńcu słowa -om (zgodnie ze grafymym -ą we literackij polszczyźnie).
• trzi knify szkryftu kōntynuacyje staropolskij nosowyj samogłoski, kerŏ ôdpadŏ ę a wystympuje na kōńcu wyrazu (we znŏleżności ôd regiōnalnyj wymŏwy):
  • -a – we Gōrnoślōnskim Industryjalnym Rejōnie (we rejōnie Katowic, w ciasnym synsie na Gōrnym Ślōnsku);
  • -ã – na Ôpolskim Ślōnsku;
  • -ym, -e – na Cieszyńskim Ślōnsku (piyrszŏ ôpcyjŏ służy do szkryftu form pierwszoôsobowego czasownika, drugŏ – do form mian we bierniku);
• pisanie epentetycznych elymyntōw jak t a d: zdrzōdło, strzoda, ôstrzōdka, pojstrzodek;
• szkryft przedrostka noj- (z rōwnymi regiōnalnymi waryjantami nŏj- a nej-) przi tworzyniu stopiyni przirōwnaniŏ przimiotnikōw a przisłōwkōw: nojgryfnij, nŏjgryfnij, nejgryfnij;
• szkryft kōńcowego piyrszyj liczby pojedynczyj ôsoby liczby przeszłego czasu -ch we pŏru waryjantach: godołech / godołch / joch godoł / jożech godoł / godołżech;
• zmiynny szkryft samogłoski na kōńcu przeszłego czasu, w znŏleżności ôd dōminujōncyj wymŏwy we danym ślōnskim regiōnie: ō (bōł, robiōł) abo y (był, robiył), z możliwym waryjantym pisarskij formy z poprzedzajōncymi jã miynkimi spōłgłoskami jak robił;
• pōminiyńcie ć po ś, ź we formie bezôkolicznika: niyś, kraś;
• przi pisaniu germanizmōw:
  • szkryft dyftōngu au je taki sōm jak we miymieckij gŏdce: auto, ausdruk;
  • brak litery h wydużajōncyj piyrwyjszõ samogłoskã: bana, banka;
  • szkryft grafymu z we czasie wymŏwiania klangu [z], nawet jeźli grafym s ôstoł użyty we ôryginalnym szkryfcie miymieckigo słowa: szlagzana;
  • szkryft grafymu c we czasie wymŏwiania klangu [c], nawet jeźli grafym z je używany we ôryginalnym szkryfcie miymieckigo słowa: ancug, citrōna;
  • szkryft kōmbinacyje sz zamiast miymieckigo sch: szlagzana, szlauch;
  • zmiynny szkryft s / sz przed spōłgłoskami, niy ino w germanizmach, ale tyż we słowach niymiymieckigo byciŏ: stympel / sztympel, skarbnik / szkarbnik;
  • szkryft kōmbinacyje aj zamiast miymieckigo ei: majzel (ôd miym. Meißel);
  • szkryft oj zamiast miymieckij eu: Ojgyn (ôd miym. Eugen);

Użycie

Piyrsze wydŏwnictwo, kere używało nowego ślōnskigo szkryftu, bōła ksiōnżka ôd Óndry Łysohorskigo Spiwajuco piaść, wydanŏ we 2009 roku. Potym ukŏzały sie tutoriale ôpublikowane ôd Pro Loquela Silesia: Gōrnoślōnski Ślabikŏrz i Ślabikŏrz niy dlŏ bajtli. Piyrszŏ ksiōnżka, kerŏ ôbyjmuje 46 lekcyji, we nakładzie 2000 tys. egzymplŏrzōw, trefiyła do szkōł, bibliŏtyk i dōmōw kultury. Gōrnoślōnski Ślabikŏrz bazuje na prōbach zwiōnzanych ze tworzyniym „kaszubskigo ślabikŏrza”. Ôkrōm nauki czytaniŏ Gōrnoślōnski Ślabikŏrz przybliża bajtlōm ludowe zwyki Ślōnzŏkōw. Drugŏ ksiōnżka je przeznaczōnŏ dlŏ szyrokigo kryngu czytŏczy. Zawiyrŏ miyndzy inkszymi informacyje ô roztōmajtych cechach gŏdki wystympujōncych w niykerych regiōnach Ślōnska.

We szkryfcie napoczynto tyż wydŏwanie ksiōnżek z seryje Canon Silesiae – Ślōnskŏ Bibliŏtyka.

Bajszpile tekstōw

Uproszczōny ślabikŏrzowy szrajbōnek (bez ã, ŏ, õ)

„	Naszo godka. Jak jo bōł jeszcze mały, chodziōłżech we krōtkich galotkach, to jo słuchoł ôd mamy, ta naszo, ślōnsko godka. Jak poszołżech do szkoły, to sie to fest zmiyniyło, bo tam były rechtory a tam sie yno „mówiło”. Jak yno sie kerymu, przipadkowo coś wypsło, powiedzioł po naszymu, to słyszoł: „nie mów tak brzydko”. Joch tego niy rozumioł, ô co we tym wszystkim chodzi a pojōńć tyżech niy umioł, czamu godani szkodzi. Tata mi padoł: z czasym, wszystko sōm zrozumisz, czamu tyj godki naszyj we szkole używać niy umisz.	”
— Kodyfikacja pisowni. Gŏdōmy po ślōnsku

Połny ślabikŏrzowy szrajbōnek

„	Hned ale wieże zawołały wszyjskich dobrych ludzi do kościoła i ôni zarŏz skŏkali bez ulice we nojlepszych ancugach i klajdach, i ze swojimi nojszczyńszliwszymi gymbami. Ôrŏz niyporachowane dziesiōntki ludzi wysuły sie ze ajnfartōw ze swojimi wieczerzami, co je nieśli do piekŏrzy. Mŏra wyglōndała zaciekawiōnŏ tymi ludźmi, bo stoła ze Scrooge'ym we dźwiyrzach i ôdkrywała jejich koszyki, i posuwała wieczerze kadzŏkym ze swojij fakle. A to była niyōbyczajnŏ zorta fakle, pōniywŏż rŏz abo dwa, kej szło słyszeć słowa pogorszyniŏ miyndzy tymi, co sie strzaśli, mŏra posuła im kadzidłym gowy i im dobrŏ launa zarŏz wrŏcała, bo hned gŏdali, co żŏl wadzić sie we Gody. Mieli recht! Jŏ wōm gŏdōm, mieli recht.	”
— Godniŏ pieśń ôd Charlesa Dickensa we przekładzie ôd Grzegorza Kulika

Wejrzij tyż

• Prawidła pisaniŏ we Wikipedyji