Jugosławijo

Jugoslavija Југославија Jugosławijo
1918–1992/2003
Fana Jugosławije
Motto: (serbskochorwacko) Jedan narod, jedan kralj, jedna država (1918-1945) Bratstvo i jedinstvo (1945-1992) (Jedyn norod, jedyn krōl, jedyn kroj Bratyrstwo i jedność)
Hymn: Hymn Krōlestwa Jugosławije (1918-1945) Hej, Słowianie! (1945-1992/2003)
Ôficjalnŏ gŏdka	de iure: serbskochorwacko a słowyńsko (do 1941) de facto od 1946: serbskochorwacko, słowyńsko, macedōńsko
Stolica	Belgrad
Polityczny systym	mōnarchija kōnstytucyjno (1918-1945) socjalizm (1945-1992) republika federalno (1992-2003)
Zorta państwa	republika
Piyrszy gospodzin	Piotr I Karadziordziewić (król)
Ôstatni gospodzin	Vojislav Koštunica (prezydynt)
Szef rzōndu	Prymier Dragiša Pešić
waluta	dinar jugosłowiański (YUM)
Data nastōniŏ	1 grudnia 1918
Nastōnie Serbije i Czornogōry	4 lutego 2003
Dōminujōncŏ religijŏ	prawosławie, katolicyzm, islam
Czasowŏ strefa	UTC +1 – zima UTC +2 – lato
Kod ISO 3166	YU
Internetowŏ dōmyna	.yu
Kod autowy	YU
Kod fligerowy	YU
Telefōniczny kod	+38

Jugosławijo (serb-chor. i słowyń. Jugoslavija, cyr. i maced. Југославија) - historyczne państwo w połedniowo-postrzodkowyj Ojropie zamiyszkany bez pora norodōw połedniowosłowiańskich, skōnd pochodzi miano państwa (jug - połednie), kero ôstała wkludzōnŏ w 1929. Krŏj istnioł z pauzami w latach 1918-2003, w miyndzyczasie zmiyniajōnc pora razy swoje granice. W 2003 Jugosławijŏ przekształciyła sie w państwo ô mianie Serbijo i Czornogōra, co to rozpadło sie w 2006. Stolicōm kroju bez cołki ôkres jego istniynio bōł Belgrad.

Historyjŏ

Dzieje Jugosławije podzielić idzie na trzi zasadnicze ôkresy: miyndzywojenny (tm. I Jugosławijo), kōmunistyczny (tm. II Jugosławijo) i postkōmunistyczny (tm. III Jugosławijo), w czasie kerego państwo doszło do sukcesywnego rozpadu państwa.

Strzedniowiecze

Historyjo Jugosławije a wiynkszości państw powstanych po jeji upodku ma swōj zaczōntek w strzedniowieczu. Praôjce dzisiyjszych Słowyńcōw ôsiedlili sie w VI w. na terynie Karyntii i na pōłnocnym kraju Adriatyku. W VII w. tyryny miyndzy Dunajym a Sawōm, tm. Zagorje zasiedlili Serby, kerzy w IX w. przijōnli krzest. Po ataku Bułgarōw a zatymczasowyj ôdbudowie państwo Serbōw rozpadło sie na Bośnia i Raszka, kōntrolowane bez Bułgarōw, a potym bez Bizancjum a krōlestwo Zety. W 925 na tyrynie terŏźny Bośnie a Chorwacje powstało krōlestwo Chorwacyje, kere ôstatecznie straciyło faktycznõ niyzawisłość w 1102 r. podbite bez wyngerskiego krōla Kolomana, kery uzdoł unijo personalno ôbōch krōlestw. W latach 1527-1918 na trōnie wyngerskim a chorwackim zasiadali Habsburgowie. W XII w. żupan Raszki Stefan Nemania wroz z pomocōm Wynger pokonōł Zeta i Bizancjum a zjednoczył ziymie serbskie. Za panowanio Stefana Duszana Serby podbili srogi fragmynt Bałkan. Ôstatecznie po jego śmiyrci kroj rozpadł sie. W 1371 na Serbijo napadli Turcy, kerzy w 1389 r. pokonali Serbōw na Kosowym Polu a przejeli jejich teryny aże do XIX stolecio. Serby ôsiadli na Wyngrach, na tyrynie mianowanym potym Wojwodina. Przestrzyństwo Bośnie i Hercegowiny ôstało przejynte bez Imperium Osmańskie w XV w. Po wielkij schiźmie wschodnij habsburska Chorwacyjo stanyła po strōnie papiyża bez przijmowanie katolicyzmu, za to wiynkszość Serbō przijōnła prawosławie. Tajla Słowian bydōncych pod panowaniym tureckim zmiyniyła zawiyrzynie na islam, co stało sie z wiynksza w Bośnie. Turkōm nikej niy podarziło sie jednak podbić wysokogórskich terynōw na połedniowym zachodzie, co stały sie kolybkōm Czornogōry.

Preludium

Idyjŏ na utworzynie jednego państwa Słowian połedniowych ukŏzoł sie już w XIX w. Ôwdy teryny bez nich zamiyszkane były pod panowaniym tureckim (Serbijo, Bośnio, Macedonijo) i austrowyngerskim (Słowynijo, Chorwacyjo). Skirz starōnkōw ô standaryzacyjo gŏdki ôpartej na dialekcie sztokawskim jak tyż działalności takich twōrcōw jak Vuk Karadžić i Ljudevit Gaj, co ujednoliciyli jej zŏpis cyrylicōm i pismem łacińskim, w 1850 chorwaccy, czornogōrscy, słowyńscy i serbscy pisorze podpisali w Wiedniu godkowo ugoda, dŏwajōnc eksztajn jednyj, serbskochorwackiyj godki. Skulo nastōń Serbōw na zaczōntku XIX w., ôrganizowanych bez Jerzego "Czornego" Petrovicia (Karadziordzia) a Miłosza Obrenowicia Turcy powołali do życio paszałyk belgradzki, kero autōnōmijo gwarantowała była bez Rusyjo, a w 1829 r. na jego bazie powstało autōnōmiczne Ksiynstwo Serbii, tyż pod auspicyjomi Rusyjo. Władcōm ôstoł Obrenowić, kery przedtym nakŏzoł w 1817 zamordować Karadziordzia. Ôstatecznie Obrenowić a jego dwa syne za despotyczny spōsōb regyrōnkōw ôstali ôbaleni bez parlamynt - skupsztina - kery w 1842 ôbroł na nowego władcy syna Karadziordzia - Aleksandra. Pod wodzōm prymiera Ilji Garšanina Serbijo kludziyła politykã majōnco uczynić z nij cyntrum zjednoczynio lokalnych Słowian. W 1858 Aleksander ôstoł zdetronizowany pod naciskym Rusyje za sprzijanie wrogim jeji Habsburgōm, a na trōn wrōciōł antyturecki Miłosz Obrenowić, a po jego śmiyrci jego syn Michał, przedtym ôbalony w 1842 a zabity w zamachu w 1868. W 1867 Turcy ôpuściyli Serbijo, a nowy princ Milan postanowiōł szukać ôpiyradła w Austryje. W 1875 w Bośnie wybuchło nastōnie przeciw Turcyje. Ôstatecznie Turcyjŏ w 1878 r. przegrała wojna z Rusyjōm. Bez to w czasie kōńczōncego kōnflikt kōngresu berlińskiego autōnōmiczne Ksiynstwo Serbije powiynkszōne ô Nisz utworziło niypodlygłe Krōlestwo Serbije z Milanem Obrenowiciem za krōlym, za to Bośnio a Hercegowino ôstały prziłōnczōne do Austro-Wynger. W 1889 Milan Obrenowić zrzekł sie trōnu na rzecz swojigo syna Aleksandra, a władze przejōnli regenci sprawujōncy władza w mianu małoletniego krōla. W tym czasie Serbijŏ uzależniyła sie politycznie i ekōnōmiczno ôd Austryje. Sztyry lata niyskorzij Aleksander ôbalōł regentów i uzdoł regyrōnki absolutne, bez co zniechyncił do siebie społeczyństwo. Ôstatecznie zginōł ôn społym z żōnōm zabity bez serbskich ôficyrōw w 1903, a na trōn wrōciyli Karadziordziewicie, kerzy zmiyniyli kurs polityczny we strōna Rusyje chcōncyj ôsłabić wpływy Austryje w regiōnie.

I wojna światowo

Po aneksji Bośnie i Hercegowiny bez Austryjo jak tyż zwiynkszyniym sie sam wpływōw Chorwatōw i bośniackich Muzułmanōw kosztym Serbów, 28 czyrwnia 1914 r. czornogōrski Serb Gavrilo Princip przekludziōł w Sarajewie podarzōny zamach na kronprinca Franciszka Ferdynanda, co stanowiyło pretekst państw cyntralnych do napoczyńciŏ wojny z krajami Ententy, w tym Serbije. Serbijo w tym czasie zyskiwała na siyle w regiōnie, jednak ôstatecznie regyrōnek serbski zmuszōny bōł uciyc na grecko wyspã Korfu. W 1915 pochodzōncy Austryje chorwaccy a słowyńscy buntownicy założyli w Lōndynie Kōmitet Jugosłowiański, kerego cylym miało być utworzynie zjednoczynie połedniowych Słowian w jednym państwie. Skuli tego w 1917 r. przedstawiciele Komitetu a serbski regyrōnek na uchodźstwie podpisali na Korfu deklaracyjo ô utworzyniu spōlnego kraju Serbōw, Chorwatōw i Słowyńcōw. Mioło ôno powstać z połōnczyniŏ Krōlestwa Serbije z austryjŏckimi ziymiami zamiyszkanymi bez te nŏrody, w tym Wojwodiną jak tyż Bośniōm i Hercegowinōm, za to władza mieli by w nim sprawować Karadziordziewicie. Po wyzwolyniu Serbije i zajyńciu terytoriōw w Austro-Wyngrach, w 1918 r. do unije postanowiyli przistōmpić Czarnogōrcy.

Piyrwszo Jugosławijo

Wapyn z lot 1921–1941

Krōlestwo Serbōw, Chorwatōw i Słowyńcōw nastało 1 grudnia 1918 r., pod panowaniym krōla Piotra I Karadziordziewicza. Ôd samego zaczōntku w kraju istniały spore problymy społeczne, polityczne i ekōnōmiczne. W krōlestwie nojsrogszõ rolã ôdegrŏwały trzi tytułowe norody, choć poza niymi w skłŏd społeczyństwa wchodziyli tyż Czornogōrcy, Macedōńczycy, Słowianie z Bośnie, a tyż kosowscy Albańczycy i Wyngrzy z Wojwodiny. Zamiast idyjowego zjednoczyniŏ, kożdy norōd staroł sie utrzimać swoja tożsamość, za to tyrytoryjalnie a populacyjnie dōminujōncy Serby starali sie grać piyrsze hośle w państwie, co niy podobało sie ôsobliwie Chorwatōm. Rōżnice pogłymbiōły tyż zawiyrzynio - spiyrane bez państwo prawosławie wyznowane było bez Serbōw, Czornogōrcōw i Macedōńczykōw, katolicyzm bez Słowyńcōw a Chorwatōw, zaś islam bez Albańczykōw z Kosowa a sroga wiynkszość miyszkańcōw Bośnie, zwanych stōnd po prostu Muzułmanami, kerzy niy wytworzili jeszcze nŏrodowyj świadōmości. W kraju fungowało we tym samym czasie pora systymōw prawnych a pora walut. Ekōnōmijŏ ôpiyrała sie na bauerstwie, kerego praktyka niy była nikaj jednolitŏ, podobnie jak polityczny spōsōb funkcjōniyrowaniŏ ôsobnych nacyje.

W 1921 przijyntŏ ôstała kōnstytucyjŏ, co dŏwała krōlowi srogsze uprawniyniŏ aniżeli parlamyntowi. Piyrsze wybory do nowyj skupsztiny ôdbyły sie w 1923. Wszyjske skupiny miały problym z stworzyniym sztabilnego regyrōnku, bez co w durchcugu piyrszyj dekady istniynio państwa regyrōnek zmiynioł sie aże 9 raży. W siyła obrośli serbske radykały, kere w 1928 zabiyły prymiera Pavle Radicia - Chorwata. Prōba utworzyniŏ regyrōnku Słowyńca Antona Korošca tyż spełzła na niczym. Po śmiyrci krōla Piotra w 1921 panowanie przejōł jego syn Aleksander, serbski nacyjonalista kery skirz niysztabilnych i durch zmiyniajōncych sie regyrōnkōw dokōnoł w 1929 zamachu stanu, zlikwidowōł skupsztina, ôbjōn regyrōnk dyktatorski a zmiyniōł miano kroju na Krōlestwo Jugosławije. W tym czasie powstoły antyserbskie ruchy - Chorwaccy ustaszy a macedōnska WMRO. W 1934 skuli akcyji macedōńskiyj WMRO "Miycz Teutoński", Aleksander ôstoł zastrzylōny bez Macedōńczyka w Marsylii, a regyrōnki przejōn jego brataniec Paweł, kery sprawowoł władza jako regent w mianu krōla Piotra II - małoletniego syna Aleksandra. W 1935 Jugosławijo planowała zawrzić konkordat z Watykanym cylym uspokojynio negatywnych laun postrzōd Chorwatōw, jednak finalnie niy doszło do tego, co pogłymbiło niychyńć miyndzy niymi a Serbami. Na przidŏwek regyrōnek, co ôd zaczōntku upatrywał nojsrogszego sojusznika we Francyje, postanowiōł skerować sie corŏz barzij ku faszystowskim Niymcōm i Italii. W 1939 ma plac prōba złagodzynio tyndyncyji separatystycznych postrzōd Chorwatōw, w tym uzdanie autōnōmicznyj Banowiny Chorwacyje jak tyż dopuszczynie jejich do regyrōnku. Po ataku Niymiec na Polska Jugosławijo je neutralno, jednak potym pōmogo w tranzycie polskich wojokōw do Francyje.

II wojna światowo

W marcu 1941 państwa Aksy wymusiyły na Jugosławijo przistōmpiynie do nich, ale ta stanyła po strōnie aliantōw bez zawarcie ukłodu z SSSR. Dokludziyło to do najazdu ze strōny Niymiec, Italije, Bułgaryje i Wynger w kwietniu. Po kapitulacyje krōl i regyrujōncy wyemigrowali do Wielkij Brytanije. Potym okupanci podzielyli krŏj miyndzy sobōm, jednak sytuacyjŏ kożdyj czynści była zgoła inkszŏ. Niymcy założyli marionetkowe państwo serbske pod wodzōm Milana Nedicia, jak tyż dozwolyli kolaborujōncym z niymi chorwackim ustaszom założynie marionetkowego Niypodlygłego Państwa Chorwackigo (NDH) na czole z Antem Paveliciym. Ustasze zwalczali Żydōw, Serbōw, Rōmōw i partyzantka a dokludzili do śmiyrci setek tysiyncy ludzi. We swojich fungowaniach byli spiyrani m.in. bez Watykan, tym barzij iże we swojich glidach mieli katolickich duchowych, ôsobliwie franciszkanōw. Głownym ôstrzodkym terroru ôkupacyjnygo bōł kludzōny bez NDH ôbōz kōncyntracyjny Jasenovac, w kerym w rōmach szporobliwości heresztanciŏ czynsto zabijani byli nożami, w czym ustasze ôrganizowali nawet kōnkursy. Przeciwko Serbom fungowali tyż muzułmany z Bośnie i Albańczycy z Kosowa. W NDH Serbōm zabrōniōno było używanio tradycyjnyj dlō nich cyrylice; moc tyż zmuszōno była ôstać katolikami.

Wapyn z lot 1943-1963. Piyńć flam symbolizuje piyńć norodōw (Serbōw, Chorwatōw, Macedōńczykōw, Czornogōrcōw a Słowyńcōw) a datōm 29 XI 1943 r. dziyń drugiygo trefu Antyfaszystowskiygo Ratu Norodowego Wyzwolynio Jugosławie

W kontrze do ôkupantōw i ustaszy stanyły dwie wzajymnie zwalczajōnce sie frakcyje partyzanckie - serbscy czetnicy pod wodzōm Dragoljuba Mihailovicia, kerzi dōnżyli do prziwrōcynio mōnarchije, a wiylonorodowo kōmunistyczno Norodowowyzwoleńczo Armijo Jugosławije (NOVJ) kero kōmandyrowoł marszałek Josip Broz Tito, lider zdelegalizowanyj w 1921 Kōmunistycznyj Partyje Jugosławie a syn Słowynki i Chorwata. Titowcy chcieli przekształcić Jugosławijo w wiylonorodowo republika socjalistyczno pod egidōm Sowietōw. Do bojōw dochodziyło z wiynksza na terynie Bośnie. Czetnicy kōmandyrowani bez Mihailovicia dopuszczali sie mordów na ludności muzułmańskij, żydowskij jak tyż na Chorwatach i inkszych nieprawosławnych nŏrodach, a pōnadto spōłpracowali z kolaboracyjnym regyrōnkym Nedicia. W 1943 nowopowstało par Tity zdobyła uzbrojynie kapitulujōnych Italczykōw, kerych na terynach ôkupowanych zastōmpiyli Niymcy. Kōmunisty sukcesywnie ôdzyskowali tyryn, a w maju 1944 regyrōnek na uchodźstwie popar Tita a skōńczōł spiyrać nacjōnalistycznych czetnikōw. Spiyranŏ bez Armijo Czerwōno NOVJ wyzwolyła przed siebie cołki kroj, co było ewentementem postrzōd wszyjskich państw podbitych bez Aksa. W marcu 1945 władze emigracyjne i kōmunisty utworzili spōlny regyrōnek z Titem na czole. Choć kōmunistōm podarziło sie chycić, a potym w 1946 r. ôsōndzić i stracić m. in. Nedicia i wierchuszka czetnikōw, w tym Mihailovicia, tak prziwōdca ustaszy Pavelić uciyk do faszystowskij Hiszpanije, kaj umrził w 1959 r.

Drugo Jugosławijo

Flaga z lot 1946-1992

W marcu 1945 r. utworzōny bōł regyrōnek przechodni, kery mioł zrzeszać tak kōmunistōw stojōncych za utworzyniym republiki, jak i monarchistōw zwiōnzanych ze władzami emigracyjnymi. Pōniywŏż miyndzy frakcyjami istnioł spiyrka co do formy państwa za mōnarchijo eli republika, kroj dostoł miano Dymokratyczno Federacyjo Jugosławije. Coroz srogsze sparcie społeczne zaczli zdobywać kōmunisty z Titem na czole, kery traktowany bōł w kroju jak norodowy bohatyr. W listopadzie ôdbyły sie wybory, w kerych titowcy za dostali 90% głosōw. Zwyciynstwo kōmunistōw umacniało to, iże w wyborach szło welować ino na nich. Nowo skupsztina zdetrōnizowała Piotra II, utworzyło republika i wydała nowo kōnstytucyjo. Po kilkuletnim ôkresie przechodnim, do państwa prziłōnczōnŏ ôstała tajla Swobodnego Tyrytorium Triestu utworzōnego bez zachodnie mocarstwa. Pōniywŏż jugosłowiańscy kōmunisty wyzwolyli krŏj bez udziału SSSR w bojach, mogli ôni rachować na pewno zorta niyzależności ôd Moskwy. Dokludziyło to do kōnfliktu Tita z Stalinem, heresztowań stalinistōw, zamachōw na Tita a wykluczyniŏ Jugosławie z Kominformu. To dozwolyło państwu przijyńcie planu Marshalla i nawiōnzaniu relacyje z Zachodym. Sytuacyjo jednak zaś pogorszyła sie w 1956 r. po poznańskim czyrwniu jak tyż sowieckim ataku na Wyngry. W 1953 r. kōnstytucyjo sprzed 7 lot zastōmpiyła nowo, kero wkludziyła straciōł skupsztiny na dwie izby jak tyż amt prezydynta, kerym ôstoł Tito.

Wapyn z lot 1963-1992

Jugosławijo za regyrōnkōw kōmunistōw skłŏdała sie ze szejściu republik socjalistycznych: Serbije ze stolicōm w Belgradzie, Chorwacyje ze stolicōm w Zagrzebiu, Słowynije ze stolicōm w Lublanie, Czŏrnogōry ze stolicōm w Titogradzie (terozki Podgorica), Macedōnije ze stolicōm w Skopju a Bośnie i Hercegowiny ze stolicōm w Sarajewie. Pōnadto w republice Serbije były dwie autōnōmiczne prowincyje: Wojwodina ze stolicōm w Nowym Sadzie a Kosowo ze stolicōm w Prisztinie. Podle kōnstytucyje, wszelkŏ władza w państwie pochodziyła i przinŏleżała do norodu. Kōnstytucyjo z 1946 r. gwarantowała rōwność wszyjskim ôbywatelōm, jednak niy spōminała ani słowym ô jakij ino norodowości, ani tyż ô gŏdkach amtowych. W praktyce za te druge sużyły słowyńsko w Słowynije, macedōńsko w Macedōnije, a w ôstanych tajlach kraju - serbskochorwacko. W 1963 r. na mocy nowyj kōnstytucyje państwo zmiyniyło miano na Socjalistycznŏ Federacyjno Republika Jugosławie (Socijalistička federativna republika Jugoslavija, SFRJ), za to partyjo na Ferajn Kōmunistōw Jugosławije (SKJ). Nowŏ kōnstytucyjŏ zwiynkszyła rolã ôsobnych republik zwiōnzkowych kosztym władze federalnyj, za to ymblym dopołniōny bōł ô szōsto flama symbolizujōnco tm. Muzułmanōw, co rozumiano było za zislamizowanych Słowian gŏdajōncych po serbskochorwacku i zamiyszkujōncych z wiynksza Bośnia, kerzi dotela uznŏwani byli ino za grupa religijno słożōno z mahōmetańskich Serbōw i Chorwatōw. W czasie bośniackigo spisu powszechnego w 1971 r. po piyrszy roz dozwolōno było Muzułmanōm zadeklarowanie sie za ôsobno norodowość (dotela mogli sie zadeklarować ino za Serb abo Chorwat).

Josip Broz-Tito

Po przejyńciu władze kōmunisty wkludziyli glid reform ekōnōmicznych, co skirz nich doszło do kolektywizacyje wsi i nacjōnalizacyje fyrm. Kerownictwo nad fyrmami przejōnły samoregyrowania pracownicze, kere ôbiyrały spostrzōd siebie forsztandy. W gestyje samoregyrowań ôstawiōno były tyż sprawy financowe, co sprawiyło czynsto praktyka podwyższanio zasug w pōmian za sparcie dlo teroźnego forsztandu, co czynsto dzioło sie kosztym samyj fyrmy. Reformy z lot 60. wkludzajōnce socjalizm rynkowy majōnce na cylu zwalczanie zjawisk tyj zorty prziniosło kōnflikt miyndzy etatystami a zwolynnikami szyrokich uprawniyń samoregyrowań. W ôkresie tym doszło tyż do inkszych pōmian, miyndzy inkszymi dozwolynie fungowaniŏ fyrmōm prywatnym, jak tyż wyjŏzd ôbywatelōw z kraju, ôsobliwie po protestach studynckich z 1968.

Po wkludzyniu kōnstytucyje z 1963 r. i ôsłabiyniu władz federalnych na rzecz ôsobnych republik istniały spekulacyje co do tego, eli Jugosławia durch bydzie jednym państwym, eli finalnie rozpadnie sie na pŏrã pomniejszych. W 1971 r. na wele rōżnic politycznych miyndzy ôsobnymi republikami, w ôsobliwości rosnących laun nacjōnalistycznych postrzōd Chorwatów i Serbów, powołano było do życiŏ Prezydium Jugosławii, nowy ôrgan pełniący funkcyjõ gowy państwa. W jego skłŏd wchodziōł 23 ôsoby - kludzōncy nim prezydynt Tito, po trzech reprezyntantōw kożdyj z republik jak tyż po dwōch czōnkōw z Wojwodiny a Kosowa. Starzejący sie Tito, kery ôbskarżany bōł bez Serbów za dyktaturã, zaczōn ôdegrŏwać corŏz myńszõ rolã w kwestyjach sprawowaniŏ władze, bez stŏwanie sie z wiynksza symbolym państwa i jego jedności. W 1974 r. przijynto ôstała ôstatnio, sztworto już jugosłowiańsko kōnstytucyjŏ. Podle jeji postanowiyń Tito mioł ôstać prezydyntym aże do swojij śmierci, po czym amt prezydynta mioł ôstać zlikwidowany, a rola gowy państwa miało w połni przejōńć prezydium, kerego czōnki co rok mieli ôbiyrać miyndzy sobōm kludzōncego. Ôdtōnd prezydium skłŏdało sie z 9 czōnkōw - po jednym reprezyntancie republik i prowincyje autōnōmicznych jak tyż kludzōncego partyje kōmunistycznyj (kerym ôd 1930 bōł Tito). Take rozwiōnzanie miało zapewnić jedność państwa po śmierci prziwōdcy. Krōm ta kōnstytucyjŏ wkludzała prawo do secesyje wszyjskim norodōm (w znaczyniu republikōm), jednak ino za zgodōm ôstanych. Wybory bezpostrzednie do skupsztiny zastōmpiōne byli systymym elektorskim. Pōnadto skupsztina dostała prawo pōmiany granic kożdyj republiki.

Lata 80. a zaczōntek rozpadu

Marszałek Tito zmarł w Lublanie 4 moja 1980 r. skirz poôperacyjnych kōmplikacyj. Śmierć prziwōdcy a bohatyra i symbolu norodowego wstrzōnsła krajym na tyla fest, iże krōm prōb jeji podtrzymania jedność państwa stopniowo zaczła zanikać dŏwajōnc podwaliny pod prziszły rozpad kraju. Tamtyjszy prymier - Czornogōrzyc Veselin Đuranović - kery spiyroł wkludzynie reform ekōnōmicznych cylym pōmyńszyniŏ zagranicznego długu, popadł w kōnflikt z prezydium bez tracynie sztela w 1982 r. Ôsobne republiki miały roztōmajte interesy a a przekōnania co do prziszłości państwa, kere niy dycki były spōjne. Pōnadto polityka ekōnōmiczno ôparto na samoregyrowaniach pokozała sie niyefektywno - skirz rosnōncych geltakōw pracowniczych w pōmian za sparcie forsztandōw fyrm malała produkcyjo, za to coby zdobyć pijōndze dlo procownikōw fyrmy zwiynkszały cyny za tŏwary i usugi. Wzrōst zasugi społym z wzrōstym cyn i niystykajōnco podażōm dokludziōł na zaczōntku dekady do wzrōstu długu państwowygo i żniżki PKB, a to do inflacyje a zubożenia ôbywatelōw. Dlo retowanio ekōnōmije Jugosławije swrōciyła sie ô pożyczka do Miyndzynorodowego Funduszu Walutowygo, kery postawiōł warōnek, iże kroj dostanie ja ino tedy, kej po reformach ekōnōmicznych uda mu sie ja spłacić. Pōniywoż jednak wszyjskie reformy wymŏgały jednomyślności republik i prowincyj, do dostaniŏ pożyczki niy doszło skirz niyrōwności, bo rozwiniynte Chorwacyjo i Słowynijo niy chciały przistać na podpora biydnich połedniowych tajli swojim kosztym. W 1987 wybuchł skandal zwiōnzany z bośniacko fyrmōm bauersko Agrokomerc, kero wydowała weksle bez pokrycio. Skirz tego Agrokomerc zbankrutowōł, a dług kroju wzrōsł ô 500 mln dolarōw.

Inkszym ważnym faktorym dlŏ kerego byt Jugosławije stoł pod znakym spytaniŏ były corŏz to srogszy wzrōst nacjonalizmu postrzōd ôsobnych norodôw, ôsobliwie postrzōd nojsrogszygo - Serbōw. Ludność serbskŏ zamiyszkowała niy ino Serbijo, ale tyż inksze czynści kraju, w ôsobliwości połedniowo-wschodnio Chorwacyjo jak tyż srogo tajla Bośnie. Postrzōd serbskich działoczōw popularnŏ stała sie idyjo przekształcynio państwa w Wielko Serbijo, ewyntualnie utrzimanie federacyje, tyż przi ograczeniu role inkszych republik kosztym Serbije. Zwolynnikym Wielkij Serbije bōł m. in. Slobodan Milošević, ôbrany w 1986 r. na szefa serbskich kōmunistōw. Spotrzebowoł ôn spory we swojim regiōnie, w tym wnōntrzne kōnflikty w partyje, bez co stoł sie faktycznym prziwōdcōm Serbōw. Srogim problymym stały sie losy Kosowa, kere historycznie i prawnie przinŏleżało do Serbije, jednak zamiyszkowane było tyż bez Albańczykōw, kerzi dōnżyli do przekształcyniŏ prowincyje w siōdmo republika. Na przestrzyństw lŏt w Kosowie dochodziyło do protestōw i zburzek a tyż do masowych wyjazdōw kosowskich Serbōw w inksze czynści kroju w ôbawie przed prześladowaniami. Nojsrogszy incydynt miyndzy Albańczykami a Serbami trefiōł sie w czasie byzuchu Miloševicia w Prisztinie w kwietniu 1987 r. w czasie keryj doszło do protestōw Albańczykōw, kere ôstały brutalnie stłumione bez serbsko milicyjo. Milosević aktywnie wyrażoł swoja niychyńć do muzułmanōw jak tyż autōnōmije tak Kosowa, jak i Wojwodiny, kere straciyły ja w 1989 r. po nowelizacyje kōnstytucyje. Wtynczŏs w Chorwacyje a Bośnie rola prziwōdcōw lokalnych Serbōw zaczli ôdegrŏwać Milan Babić jak tyż Radovan Karadžić, sojusznicy Miloševicia, kery w 1990 r. wygroł wybory na prezydynta Serbije. Coby zwadzić Serbōw przeciw niy ino Albańczykōm, ale i Chorwatōm, nacjonaliści ôpiyrali swojo propaganda na ucisku Serbōw bez te dwa norody w czasie II wojny światowyj. Pōnadto odżyły kōnflikty miyndzy inkszymi nŏrodami (z wiynksza bośniackimi Chorwatami i Muzułmanami) jak tyż zawiyrzyniami - kościōł katolicki jak tyż prawosławnŏ cerkew przestali uznŏwać kōmunistōw za głownego wrogo i ôbrōciyły sie przeciw sie.

W 1989 r. w Słowynije, Chorwacyje a Bośnie przizwolōno było fungować partyjōm ôpozycyjnym, kere rok niyskorzij ôdniosły w miyjscowych wyborach zwyciynstwo, bez pokōnowanie tracōncych popularność kōmunistōw. W Słowynije przijynto było deklaracyjõ ô suwerynności jak tyż zôrganizowany bōł absztimōng we sprawie niyzawisłości państwa, co poparło bez 90% uczestnikōw. Prezydyntym Słowynije ôstōł Milan Kučan, za to Chorwacyje Franjo Tuđman. Wtynczŏs w Serbije, krōm wygranyj Miloševicia w wyborach prezydynckich, launy wobec kōmunistōw pogarszały sie. Pōnadto parlamynt Kosowa roznajmiōł niyzawisłość ôd Serbije. Milošević zaczōn ôrganizować party paramilitarne majōnce pōmōc wcielać idyjõ Wielkij Serbije w życie, za to jednym z nich tm. Tigrami, kōmandyrowoł Željko "Arkan" Ražnatović, nacjōnalista ô bogatyj przeszłości kryminalnyj. Serby z Chorwacyje proklamowali w absztimōngu rejōn autōnōmiczny zwany Krajina, kerego niy uznŏwały władze chorwacke. Doszło do zburzki, w czasie kere Serby zaczli szperować drōgi a nawet placami udŏwało im sie zdobyć milicyjno brōń. W lutym 1991 r. ôdbyły sie ôzprŏwki we sprawie prziszłości federacyje. Kučan ôpuściōł jy dziyń po jejich napoczyńciu, za to Tuđman w cołkości na niy niy przijechoł. Parlamynta tych republik przijōnły pōmiany we swojich kōnstytucyjach dozwolajōnce secesyjo. Serbijŏ uznała autōnōmijo Krajiny, za to w marcu w Chorwacyje ôdbył sie absztimōng, w kerym wiynkszość poparła niyzawisłość republiki.

Wojna domōwa

25 czyrwnia 1991 r. spiyrane miyndzy inkszymi bez Niymcy i Watykan Chorwacyjo i Słowynijo roznajmili niyzawisłość. Dwa dni niyskorzij Jugosłowiańsko Norodowo Armijo (JNA) napadła Słowynijo, za to Serby z Bośnie i Chorwacyje podpisali deklaracyjŏ ô dōnżyniu do zjednoczynio serbskich ziymiōw. Nastympnego dnia JNA weszła do Chorwacyje. Wojna w Słowynije trwała ino 10 dni, a w czasie bojōw zakōńczōnych zwyciynstwym Słowyńcōw zginyło małowiela bez 60 ôsōb. Na porażka federacyje wpływ ôdegroła rola cywilokōw jak tyż fakt, iże Słowynijo była praktycznie jednolito etnicznie. Do ôgarniyntyj wojnōm dōmowõ Jugosławije ÔZN wysłała swojigo ekstra przedstawiciela w ôsobie byłego polskigo prymiera, Tadeusza Mazowieckigo.

Wieża ciśniyń w Vukovarze - symbol bojōw ô miasto jak tyż wojny ô niyzawisłość Chorwacyje.

Wojna w Chorwacyje kulała sie z wiynksza na przestrzyństwach przinŏleżōncych do serbskij Krajiny, kerŏ zajmowała teryny ôbtŏczajōnce zachodnio granica Chorwacyje z Bośniōm jak tyż granica z Serbijōm. Na mocy traktatu z Brioni Chorwacyjo postanowiyła przełożyć wchōd w życie przepisōw ô niyzawisłości na sztwierćrok. W międzyczasie Serby z Krajiny jak tyż Sławonii ôrganizowali ataki na chorwacke dinsty jak tyż dopuszczali sie masakr cywilokōw. 25 siyrpnia napoczło sie trwajōncŏ 87 dni bitwa ô przigraniczne miasto Vukovar, kere ôstało napadniynte bez JNA. Siyły chorwacke rachujōnce niecałe 2000 ôsōb walczyły przeciwko ô moc liczebniejszym wojskōm serbskim i jugosłowiańskim. Po spotrzebowujōncyj dlŏ ôbōch strōn bitwie, hned doszczyntnie zniszczały Vukovar trefiōł pod kōntrola Serbōw 18 listopada, za to burmistrzym ôstoł Slavko Dokmanović. Na jego byfel dwa dni niyskorzij bez dwiestu pacjyntōw miyjscowego lazarytu ôstało wywiezionych a potym zamordowanych w pobliskij wiŏsce Ovčary bez serbskich separatystōw, w tym Tigrōw Arkana. Jejich masowy grōb ôstoł ôdkryty w 1996. 1 paździyrnika Serby i JNA napadły na regiōn Sławonii a miasto Dubrownik. 19 grudnia Serby na zajyntych bez siebie terynach roznajmiyły niyzawisłość Republiki Krajiny z stolicōm w Kninie. Państwo to niy ôstało uznane tak bez Chorwacyjõ, jak i wiynkszość krajōw. 8 grudnia niyzawisłość roznajmiyła Macedōnijo, co rok wczaśnij tyż przekludziyła absztimōng w tyj sprawie. JNA ôdstōmpiyła jednak ôd interwyncyje, beztoż niy chciała kludzić wojny na dwa frōnty. W styczniu 1992 skuli rokowań pokojowych kludzōnych bez państwa Zachodnie Chorwacyjo i Krajina podpisały zawieszynie brōni.

Nojbarzij skōmplikowano sytuacyjo była w Bośnie. Chociŏż wiynkszość stanowili sam Muzułmany (nŏrodowość docylowo, ok. 44% cołkości), to republika ta zamiyszkano była tyż bez srogo myńszość serbsko (ok. 32%) i chorwacko (ok. 17%). Problym stanowiło tyż zasiedlenie jeji przestrzyństwa bez przedstawicieli ôsobnych nŏrodōw, kere w efekcie było fest miyszane. Miyjscowe Serby ôbeznani z sytuacyjōm w Chorwacyje, Słowynije i Macedōnije, postanowiyli zawŏdzać ewyntualne dōnżyniŏ Bośnie do ôpuszczyniŏ federacyje i na muster Krajiny utworzili Republikã Serbsko na terynach bez siebie zamiyszkanych, kere stanowiyły w przibliżyniu pōłowa terytorium SR Bośnie i Hercegowiny. Podobnież uczyniyli Chorwaci, kerzi bez chcynie prziłōnczyć swoje ziymie do macierzi utworzili 18 listopada 1991 Chorwackõ Republika Herceg-Bośnie. W dniach 29 lutygo i 1 marca 1992 w Bośnie ôdbyło sie referendum. Chociŏż Serby jy zbojkotowały, uczestniczyło w nim bez 60% miyszkańcōw, co hned jednogłośnie ôpedzieli sie za ôdłōnczyniym ôd Jugosławije. Formalnie bośniacki parlamynt roznajmiōł niyzawisłość republiki 3 marca, co w kwietniu uznała wiynkszość krojōw świata. Krōm iże pomniejsze walki miały plac już z zaczōntkym marca, za zaczōntek wojny w Bośnie uznowo sie 6 kwietnia 1992, to znaczy dziyń uznanio Bośnie za niypodlygłe państwo bez USA i czōnkōw Unije Europejskij. Piyrszym prezydyntym kraju ôstoł Alija Izetbegović, z pochodzyniŏ Muzułmōn. 5 kwietnia siyły serbske napoczły atak na Sarajewo, kery dokludziōł do ôpanowaniŏ bez niy miasta. Ôkupacyjo Sarajewa bez Serbōw skōńczyła sie dopiyro z kōńcym lutego 1996. 25 kwietnia 1992 Serbijŏ i Czŏrnogōra utworzili Federacyjno Republika Jugosławije (tm. Trzeciõ Jugosławijo). Krŏj tyn niy ôstoł uznany za kontynuatora kōmunistycznyj Jugosławii bez ÔZN, kero potym wkludziyła embargo coby strzimać napływ brōni dlŏ Serbōw w Bośnie. Sytuacyjŏ Muzułmanōw pogarszały dōnżyniŏ bośniackich Chorwatōw do wyzwolynio. Kerowani bez Radovana Karadžicia Serby dokōnowali czystek na przestrzyństwach zamiyszkanych bez Muzułmanōw, bez zabijanie abo internowanie miyszkańcōw. Wyludnienie wsi dokludziyło w Bośnie do głodu. Doniesienia ô ôkruciństwie Serbów w Bośnie dokludziyły do wysłaniŏ siył pokojowych bez ÔZN, tm. błynkitnych hełm, ale ich działalność niy prziniosła ôczekowanych skutkōw z uwogi na jejich biyrność. W styczniu 1993 ukŏzała sie propozycyjŏ podzielyniŏ Bośnie na dziesiyńć prowincyje, zwanŏ ôd jejich autorōw planym Vance'a-Owena. Krōm iże Karadzić podpisoł go z kōńcym kwietnia, plan ôstoł ôdciepniynty bez parlamynt Republiki Serbskij, za to hned Serby napoczły szpera Sarajewa. ÔZN przijōnła rezolucyjõ ô cōunach buforowych, w kerych zakŏzane było kludzynie bojōw. Do akcyje prziłōnczyły sie siyły NATO, kere miało zapewnić podpora lotniczo, a tyż pōmōc w lifrowaniu pōmocy humanitarnyj. W czyrwniu 1993 zaprezyntowany bōł plan podziału Bośnie na trzi etniczne państwa, ale i ôn ôstoł ôdciepniynty. Coby wyzwolić Sarajewo z rōnk Serbōw, NATO postanowiyło dokōnać bōmbardyrowań, jednak ôdstōmpiyło ôd tego skuli rōżnic miyndzy państwami czōnkowskimi, ôsobliwie Niymcami i Grecyjōm, co spiyrali ôdpednio Chorwatōw i Serbōw. W czasie kōntrataku Muzułmanōw na Sarajewo, siyły serbske spotrzebowali błynkitne hełmy za żywe ôsłōny. 5 lutego 1994 na placu Markale w Sarajewie eksplodyrowoł szust z moździyra, kery zabiōł 68 ôsōb, z wiynksza cywilŏkōw przebywajōncych na tŏrgowicy. Ôkoliczności tego zdarzyniŏ durch sōm nieustalone, za to ô jego sprawiynie wzajmenie ôbskarżajōm sie strōna serbskŏ i bośniackŏ. Krōm to atak w Sarajewie zwiynkszōł antyserbskie launy postrzōd miyndzynŏrodowyj społeczności. NATO nakŏzało Serbōm i Chorwatōm ôpuszczynie Sarajewa i Mostaru jak tyż ôddanie brōni, do czego jednak niy doszło. Po ôdciepniyńciu dalszego planu pokojowego bez bośniackich Serbów, swoje sparcie dlō nich wycofała Jugosławijo. Pod kōniec 1994 Karadžić przikludziōł w role mediatora Jimmy'ego Cartera, byłego prezydynta USA. W styczniu 1995 doszło do zawieszyniŏ brōni, co jednak przerwały siyły muzułmańske, na co w moju Serby ôdpedzieli bez bōmbardyrowanie miasto Tuzla we wschodnij Bośnie. Chorwaty bośniacke postanowiyli spōmōc Muzułmanōw, za to w siyrpniu wojska chorwacke ôpanowali teryny serbskij Krajiny z wyjōntkym Vukovaru, kery wrōciōł do Chorwacyje dopiyro w 1998.