Pōdź kaj inhalt

Malta

Edytuj linki
Ze Wikipedia
Tyn artikel je ô państwje. Dej pozōr tyż: Malta (budowńictwo) a Malta (wyspa).
Repubblika ta’ Malta
Republic of Malta
Maltańsko Republika
Fana Malty
 Malty
Fana Malty Wapyn Malty
Hymn:
L-Innu Malti
(Maltański Hymn)
Położyniy Malty
Uoficjalno godka maltańsko, angelsko
Używane godki maltańsko, angelsko
Stolica Valletta
Polityczny systym dymokratyczny
Zorta państwa Parlamyntarno Republika
Gowa państwa Prezydynt
Myriam Spiteri Debono
Przikludziorz regjyrunku prymjer Robert Abela
Rozlygowańy
 • cołkowity
 • strzůdlůndowe wody 		173. we śwjeće
316 km²
0%
Liczba ludźi (2008)
 • cołkowito 
 • gynstość zaludńyńo 		172. we śwjeće
403 532[1]
1277 osůb/km²
samostanowjyńy uod Wjelgij Brytańije
21 wrześńa 1964
Religijo (głůwno)
Waluta Ojro (€)
Czasowo zůna UTC +1 – źima
UTC +2 – lato
Kod ISO 3166 MT
Necowo důmyna .mt
Automobilowy kod M
Telefůniczny kod +356
Autůnůmiczne terytoryja
Mapa {{{nazwa_dopeunioč}}}

Malta, Maltańsko Republika, (uoficjalne mjano: malt. Repubblika ta’ Malta, ang. Republic of Malta) je wyspjarskym państwym na Strzůdźymnym Morzu. Jeji stolica je Valletta. Malta samostanowi śe dźepjyro uod 1964 roku, bestůż co zawczasu bůła brytyjskům kolůńijům.

Geůgrafijo

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Malta leży na stategicznym placu na Postrzůdźymnym Morzu, 95 km na połedńe uod Sycylije a 290 km na wschůd uod Tůnezyje[2]. Skłodo śe ze trzech wysp:

Zdjyńće Malty
  • Malta, 246 km²
  • Gozo, 67 km² (kole 30 000 mjyszkańcůw)
  • Comino, 3 km² (ludźe sům tam ino we czas syzůnu feryjůw)

Do Malty nolyżům tyż trzi małe wysepki: Cominotto, Filfla Island a St. Paul's Island. Ranty wszyjskich wysp sům zauobycz skoliste. Nojwyższy wjyrch je Ta' Dmejrek (253 m). Geůgraficzńy a geologiczńy Malta leży we Ojropje.

Leży we klimatycznyj strefje typowyj lo rygjůnůw Postrzůdźymnygo Morzo. Je tam chłodno źima a fest gorke lato, prowje beż żodnych uopadůw.

Wspůłrzyndne geograficzne Malty sům 35 50 N, 14 35 E

Klimat

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Malta je we strefje klimatůw postrzůdźymnomorskich. Ńy ma sam wjaterůw, nebla, śńyga alibo źimna. Strzedńo tympyratura je uod 14,1 °C we źima (listopad — kwjećyń) do 32 °C latym (moj — paźdźerńik). Klara dowo sam śwjotło 6:46 godźin, kedy je źima a 10:11 godźin, kedy je lato. Uopady sům sam głůwńy we źima. Na rok ślatuje sam 578 mm.

Polityka Malty

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Prymjer Malty — Robert Abela

Malta bůła brytyjskům kolůńijům aże do 21 wrześńa 1964[3], kedy śe usamostanowjyła a 13 grudńa 1974 stoła śe republikům, uostoła nale a dali je ferajńistkům Brytyjskigo Ferajnu Norodůw (Commonwealth of Nations). Uod 1 moja 2004 Malta do kupy ze 9 inkszymi państwůma (we tym ze Polskům a Czeskům Republikům) wlozła do Ojropejskij Uńije.

Malta je republikům parlamyntarnům[4]. Na czele państwa stoji prezydynt republiki, wybjyrany bez parlamynt. Prezydentym Malty je uod 2 kwjetńa 2019 George Vella[5]. Jedna prezydencko kadencyjo trwo 5 lot, co uoznaczo, iże nostympny absztimůng bydźe we 2024 roku.

Uod roku 1993 Malta admińistracyjńy tajluje śe na 68 tzw. lokalnych rad (local council), kere wybjerane sům roz na trzi lata.

Jeszczy przed usamostanowjyńym maltańsko polityka bůła podźelono na dwje strůny: socjalistyczno-nyutralne Stronńictwo Roboty (Labour Party, Partit Laburista, MPL, Maltese Labour Party) a konserwatywne Strůnńictwo Nacjonalistyczne, Nationalist Party (Partit Nazzjonalista, abrewjacyjo: PN). Je jeszczy wjyncyj partyjůw, nale ńy majům uůne wjynkszygo politycznygo znoczyńo, sům to ntp. Alternatywa dymokratyczno (Alternattiva Demokratika, AD), uodpedńik ojropejskich „Źelůnych“. Wszyjske parlamyntarne absztimůngi majům tradycyjńe ćasne wyńiki a gůwne partyje zmjyńajům śe przi władzy. Absztimůng do parlamyntu z dńa 26 marca 2022 doł take rozdźylyńy gosůw:

Maltańske partyje polityczne fest wadźoły śe uo polityka zagrańiczno. Konserwatywno PN chćoła kej nojbarzi leźć ku Zachodowi, a do Uńije Ojropejskij, na Labour Party, utrzimowało dobre kůntakty ze Zwjůnzkym Radźeckim, a krajůma RWPG a Chinůma.

Ferwaltůngowy tajlůng

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Ferwaltůngowy tajlůng Malty

We 1993 ustanowjyli, iże Malta tajluje śe na 68 samorzůndůw (54 na wyspje Malta, 14 na wyspje Gozo). Cołko wyspa Comino je we samorzůńdźe Għajnsielem, na wyspje Gozo.

Malta (wyspa) Gozo
  1. Attard
  2. Balzan
  3. Birgu
  4. Birkirkara
  5. Birżebbuġa
  6. Bormla
  7. Dingli
  8. Fgura
  9. Floriana
  10. Gudja
  11. Gżira
  12. Għargħur
  13. Għaxaq
  14. Ħamrun
  15. Iklin
  16. Isla
  17. Kalkara
  18. Kirkop
  19. Lija
  20. Luqa
  21. Marsa
  22. Marsaskala
  23. Marsaxlokk
  24. Mdina
  25. Mellieħa
  26. Mġarr
  27. Mosta
  1. Mqabba
  2. Msida
  3. Mtarfa
  4. Naxxar
  5. Paola
  6. Pembroke
  7. Pietà
  8. Qormi
  9. Qrendi
  10. Rabat
  11. Safi
  12. San Ġiljan
  13. San Ġwann
  14. St. Paul's Bay
  15. Santa Luċija
  16. Santa Venera
  17. Siġġiewi
  18. Sliema
  19. Swieqi
  20. Ta' Xbiex
  21. Tarxien
  22. Valletta
  23. Xgħajra
  24. Żabbar
  25. Żebbuġ
  26. Żejtun
  27. Żurrieq
  1. Fontana
  2. Għajnsielem
  3. Għarb
  4. Għasri
  5. Kerċem
  6. Munxar
  7. Nadur
  8. Qala
  9. Victoria
  10. San Lawrenz
  11. Sannat
  12. Xagħra
  13. Xewkija
  14. Żebbuġ

Gyszichta

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Śwjůntyńo we mjeśće Ġgantija

Poczůntki cywilizacyje we Malće bůły aże 5900 lot p.n.e.[6] kej trefjyli sam ze Sycylije pjyrsze uosadńiki. Wele 3600-3200 p.n.e. we mjeśće Ġgantija na wyspje Gozo wzńyśli śwjůntyńo[7]. Podane na ńa budowle ńyskorzi powstoły tyż we inkszych placach, ńy yno na Gozo nale tyż na gůwnyj wyspje — Malće.

Malta, kero je dobrym placym do kůnrolowańo strzodkowygo a wschodńigo basynu Strzůdźymnygo Morzo, mjoła moc pośedźićelůw.

Kole 800 p.n.e. założyli sam swoje uośedla Feńicjany, zajś 300 lot ńyskorzi wyspa podbjyli Kartagińczyki. We 257 p.n.e. bůł pjyrszy angrif Rzimjanůw a we 218 p.n.e. Malta stoła śe tajlům Rzimskigo Impyrium. We 60 n.e. wele brzygu wyspy, na mjeliźńe, rozbjůł śe statek, kery przewoźůł do Rzimu, św. Paulika, kery nawrůcił Malta na Krześćijaństwo. We 395 po tajlůngu Imperyjům wyspa bůła regjyrowano uod Wschodńigo Cesarstwa ze stolicům we Konstantynopolu. We 870 zdobyli ja Araby, zaś we 1090 Normany a przikuplowali ja do kśynstwa, a potym do Krůlestwa Sycylije.

Uobroz Matteo Pereza d'Aleccio, kery pokozywo turecke uoblynżyńy

We 1530 kajzer Karlik V Habsburg skozoł wyspa, jako lynno wyćepanymu ze Rodos Joańitům. 18 maja 1565 napoczůna śe ataka armije Uosmańskigo Imperyjum, we keryj bůło 40 000[8] wojokůw. Uobrůńcy, kerych bůło poraset zakůnnych wojokůw, 2 tyś. szpańelskich wojokůw a wele 6 tyś. cywilnyj ludnośće, poradźyli sztyry mjeśůncy ńyskorzi (8 wrześńa) cołkym uodeprzeć tyn angrif. Lů uczczyńo wygranyj Wjeli Majster Jean Parisot de la Valette wzńes we 1566 sztad, kery nazwali uod jigo mjana Valetta. Mjasto to ńyskorzi stoło śe stolicům Malty. We 1798 francusko wojenno marynarka, kero lozła do Egiptu zaatakowała a zdobůła wyspa. Napoleon Bonaparte kozoł wojokům zakůnu bez pora nojbliższych dńůw iś ze wyspy. Pora mjyśyncůw ńyskorzi Maltańczyki byli fest ńyrodźi ze regjyrůnku Francyje a napoczůnli powstańy. Skiż hilfy uod Sycylije a Wjelgij Brytańije we 1800 Maltańczyki wygrali a Francuzy muśeli śe poddać. Malta wlozła pode protekcyjo Wjelgij Brytańije.

Wjedyński Kůngres, kery bůł we rokach 1814-1815 zuůnaczoł ze Malty brytyjsko kolůńijo[9]. Wyspa bůła lo Wjelgij Brytańije bazům podwodnych uokryntůw wczas II Śwjatowyj Wojny festylńy zawodzała państwům Uośe we posyłańu zaopatrzyńo do Půłnocnyj Afryki. Wojska ośi "uoblegały" wyspa a ńiszczoły konwoje ze zauopatrzyńym, kere płynyły do Malty, przi czym durś ja bůmbardyrowały a zastawjały minůma. Bez to aljanty bez jaki czas ńy mogli ze Malty napoczynać wojynnych dźołańůw. Ńymcy nale ńy zrobjyły wjelgij inwazyje na Malta, skuli tygo, iże chćeli gibko zdobyć Egipt. Po uoblynżyńu, wyspa we 1942 uodznaczyli Krziżym Jorguśa[10].

We 1947 Malta uzyskoła wewnyntrzno autůnůmijo[11], zaś we 1963 Malta śe usamostanowjyła. Rok ńyskorzi Malta uzyskoła cołkowito ńypodlygłość, kej ferajńista Ferajnu Norodůw. Podpisali tyż uobrůnny układ, kery dowoł zwolowoł na utrzimańy na wyspje brytyjskich bazůw. We 1967 układ tyn zerwali a dźepjyro sztyry lata ńyskorzi wynegocjowali porozůmjyńy. 13 grudńa 1974 proklamowali Republika Malty (Repubblika ta' Malta). 1 maja 2004 Malta przistůmpjoła do Ojropejskij Uńije[4].

Gyszichtowe pamjůntki

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Malta je bogato we gyszichtowe pamjůntki. Trzi ś ńich sům wpisane na lista Kultularnygo Dźedźictwa ferajnu UNESCO: Valetta, megality na wyspach: Malta a Gozo, a tzw. Hypogeum we Hal Saflieni.

Nostympne historyczne pamjůntki sům ze uokresu arabskigo przebywańo na wyspje, gůwne zaś ze czasu władańo Johańitůw. Do śe wymjyńić cołke mjasto Mdina (mury wystawjyli juzaś Araby), dali ńyporachowane budowle a twjerdze we Vallećće, stolica wyspy Goza — Victoria, moc pałacůw a wjeży strożńiczych rozćepanych po cołkim archipelagu.

Dymůgrafijo

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Wjynkszość Maltanůw, żyje na gůwnyj wyspje: Malće. Nojczyńśći we mjejskich aglomeracyjach (ůng. 90%). Strzedńe zagynszczyńy ludnośći to je 1265 mjyszkańcůw na km² (nojwjynkszo we Ojropje a trzećo na śwjeće). Kole 3% uobywatelůw to sům auslyndry, nojwjyncyj je Brytyjczykůw. Tyla samo Maltanůw żyje za grańicům (we Kanadźe, Australiji a tyż we USA).

Wyspa Gozo je barzi "źylůno" a mo barzi rolńiczy charakter. Mo tyż myńszo gynstość zaludńyńo.

Wyspa Comino je zamjyszkano ino we sezońy turystycznym. Je sam jedyn hotel. Půza sezonym mjyszko tam sztyrych ludźi.

  • wzrost ludnośći: 0,6%
  • strzedńi wjek: 38 lot
  • wspůłczynńik rodzyńo: 10,09 na 1000 uobywatelůw
  • wspůłczynńik umarćo: 7,91 na 1000 uobywatelůw
  • wspůłczynńik umarćo przi rodzyńu: 5,69 na 1000 rodzonych żywo
  • strzedńo dugość żywobyćo: 78,43 lot
    • chopůw: 76,39 lot
    • babůw: 80,43 lot
(dane na rok 2003)

Procynt babůw, kere robjům a tyż tych, kere majům wyższe wykstałcyńy je nojwyższy na cołkim śwjeće.

Pochodzyńe ludnośći

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Uo pochodzyńu populacyje s megalitycznego uokrysu sům ino zmjarkowańa. Uośedlyńe teroźnyj ludnośći zaczoło śe kole 2000 lot przed Chystusym. Potym, bez 500 lot Malta bůła ńyzamjyszkano. Wedle jednyj, ńypotwjyrdzonyj teoryje Malta bůła uośedlono ze Sycylije, nale ńyskorzi doszło do tajlowygo wymjyszańo ludnośći s inkszymi norodůma.

Godki Malty

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Gůwnům godkům je maltańsko (Malti), nale kupa ludźi godo po angelsku, a po italsku. Angelsko godka je przi tym drugům urzyndowům godkům[12][13], zaś italsko mjała taki sztatus do 1934. Tyż je używano maltańsko migowo godka[14].

Kośćoł we mjeśće Paola

Maltańsko je semicko godka[15], fest spokrewńůno ze godkům arabskům[15] (podug ńykerych myńszośćowych poglůndůw mo pochodzyńy blank uod godki feńickij). Maltańsko godka mo fest wjelgi ajnflus godek romańskich (nojbarzi italskij) a angelskij. Maltański je jedynům semickům godkům, kero je zapisowano we łaćińskim abecadle[15].

Mjano Malta pochodźi s mjan feńickych a tyż arabskich, kere bůły: Malet (co znaczy hawyna[16]), Melita, Maltacheum a inksze.

Religijo

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Ůngyfer 94% mjyszkańcůw Malty je rzimskimi katolikůma[17]. Na Malće sům 359 kośćołůw[18]. Kśyndze, mńichy a mńiszki dowajům wjynkszo tajla ludźi, ańiżeli we kerymkolwjek inkszym państwje. Katolicyzm je zapisany we uodpedńij ustawje jako państwowo religijo a jigo ajnflus je fest srogi na regjyrůnek, bestůż szajdůngi a aborcyjo sům zakozane.

Mjasta

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

S lotu ptoka, do śe myśleć, co cołke cyntrům gůwnyj wyspy — Malty je jednym wjegim mjastym. Nale to wrażyńy je felerne, przede wszyjskim we kůnsekwencyji fest pryndkij rozbudowy mjast bez uostatńee myńi a wjyncyj trzista lot. Grańice mjast abo aglomeracyji do śe poznoć ino s informacyji na taflikach. Do nojwynkszych mjast przinoleżům:

  • Valletta (tyż: La Valletta), stolica, je to gyszichtowo twjerdza
  • Sliema, cyntrům handlowe a zakupowe
  • Birkirkara, nojwjynksze mjasto (2019: 24 356 mjyszkańcůw[19])
  • Mdina, downo stolica ze historycznym cyntrům, mjanowano tyż „ćiche mjasto“[20], do śe tam wlyźć ino pjechty
  • Victoria, stolica wyspy Gozo
  • tzw. „Trzi mjasta“ (The Three Cities), to je:[21]

Transzport

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Maltański autobus

Malta to je jedne ze trzech[22] ojropejskich państwůw[23], kaj jeźdźi śe po lewyj strůńe drogi[24]. Motoryzacyjo je fest rozpowszechńůno we Malće. Podug danych ze 1990 we państwje bůło 182 254 samochodůw, co dowo Malće zagynszczyńy 582 samochodůw / km². Malta podug tygo wskoźńika je sztwrto we cołkij Ojropje. Malta mo 2 254 km cestůw, ze czygo 1 972 (87,5) je asfaltowe.

We Malće je tyż autobusowy transzport, kery dźoło sam uod 1905 a je na wyspach Malta a Gozo. Maltańske autobusy sům turystycznům atrakcyjům. W kożdy rok przewożům wele 31 000 000 ludźi.

We państwje je jedno lotńisko: Malta International Airport, kero roz za czas mjanowany je tyż Lotńisko Luqa[25]. Za pjyrwa mjała być to baza do brytyjskigo Royal Air Force. Ze tygo lotńiska do śe lećeć lyńijům Air Malta do 36 inkszych placůw.

Malta a Uńijo Ojropejsko

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Drůga Malty do Uńije Ojropejskij bůła dugo. Rzůnd dowoł roz poparće, roz uodpora — zoleży fto wuůnczas bůł u władzy. Wjadůmo, iże kożde pomjyńańy władzy na Malće przińesło ze sobům jako zmjana we polityce lo Uńije Ojropejskij a wstympu do ńi. Maltańsko konserwatywno PN bůła blank za, Labour Party (a ńykere zwjůnzki zawodowe) przećiw człůnkostwu we UE.

Pjyrszy roz Malta antragowała uo członkostwo juzaś we 1990. Pů wygranyj Labour Party we absztimůngu we roku 1996 Malta tyn antrag uchyloła. Pů przedwczesnym absztimůngu we 1998, kedy wygroła PN, wńosek uostoł uodnowjůny.

Uo wstympje do Uńije Ojropejskij rozprawjano na konferencyji we Kodani 13 grudńa 2002. We absztimůngu 8 marca 2003 za członkostwym bůło 53,65 % ze tych, co walowali[26]. W ramach rozszyrzyńo Uńije uo dźyśyńć państw 1 maja 2004 Malta stoła śe członkym UO a wyprzedźoła Luksymburg, jeli łaźi uo nojmyńsze państwo Uńije[27].

Uod 1 styczńa 2008 we Malće buli śe we Ojro[28].

Przipisy

  1. ↑ Dane szacůnkowe na lipjec 2007 [CIA The World Factbook (Zdrzůdło:CIA).
  2. ↑ Chetcuti Cauchi Advocates: Malta Geographical Facts (ang.).
  3. ↑ Malta - Countries - Office of the Historian.
  4. ↑ 4,0 4,1 European Union: Malta.
  5. ↑ Times of Malta: George Vella approved as Malta's next President (ang.).
  6. ↑ Times of Malta: 700 years added to Malta’s history (ang.). [zarchiwizowane z tyj adresy].
  7. ↑ Heritage Malta: Ġgantija Archaeological Park (ang.). Heritage Malta.
  8. ↑ Gyszichta Srogigo Uoblynżyńo znůma je yno ze krześćijańskych zdrzůdłůw, a skiż tygo trudno je pedźeć, wjela gynał bůło tureckich wojokůw. Růżnorake zdrzůdła podowajům, co bůło ich uod 20 000, do ańi 100 000, nale nojczyńści podowano jich liczba to je 40 tyś.
  9. ↑ British Army Medical Services And the Malta Garrison 1799 — 1979: The Malta Garrison – 1814.
  10. ↑ The Malta Garrison 1942.
  11. ↑ Encyclopædia Britannica: Modern history - Malta.
  12. ↑ Language - Visit Malta.
  13. ↑ Patrizia Paggio, Albert Gatt The language: The languages of Malta. ISBN 978-3-96110-070-5.
  14. ↑ The Malta Independent: Maltese sign language to be recognized as an official language of Malta (ang.).
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Air Malta: The Fascinating History of The Maltese Language (ang.).
  16. ↑ Tim Pickles: Malta 1565: Last Battle of the Crusades. 1998. ISBN 978-1-85532-603-3.
  17. ↑ United States Department of State: 2019 Report on International Religious Freedom: Malta (ang.).
  18. ↑ Visit Malta: Churches in Malta (ang.).
  19. ↑ "The Malta Government Gazette".
  20. ↑ Maltadvice: Мдина Мальта 2022 | Что посмотреть?.
  21. ↑ Rudolf, Uwe Jens: Historical Dictionary of Malta. 2018, s. 252. ISBN 978-1-5381-1918-1.
  22. ↑ Cypr je geůgraficzńy położůny we Azyje
  23. ↑ WorldStandards: List of left- & right-driving countries.
  24. ↑ Rhino Car Hire: Guide to Driving In Malta - Drive Safe in Malta.
  25. ↑ Malta International Airport: "History of Malta International Airport". (ang.).
  26. ↑ Frank Bruni: Malta Voters Narrowly Approve Joining European Union. The New York Times.
  27. ↑ Life in the EU - European Union (ang.).
  28. ↑ BBC News Business: Cyprus and Malta to adopt euros. [zarchiwizowane z tyj adresy].

Necowe uodwołańo

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Państwa Ojropy

Albańijo • Andora • Austrijo • Belgijo • Bjołoruś • Bośńa a Hercegowina • Bułgaryjo • Chorwacyjo • Czesko Republika • Czorno Gůra • Dańijo • Estůńijo • Finlandyjo • Francyjo • Grecyjo • Irlandyjo • Islandyjo • Italijo • Liechtenstein • Litwa • Luksymburg • Łotwa • Madźary • Malta • Mjymcy • Mołdawijo • Můnako • Norwygijo • Ńiderlandy • Polsko • Portugalijo • Půłnocno Macedůńijo • Rusyjo • Růmůńijo • San Marino • Słowacyjo • Słowyńijo • Syrbijo • Szpańijo • Szwecyjo • Szwajcaryjo • Turcyjo • Ukrajina • Watykůn • Wjelgo Brytańijo

Zdrzōdło "https://szl.wikipedia.org/w/index.php?title=Malta&oldid=369720"