Wikipedyjo:Projekt Steuerowy szrajbůnek/Ślůnsko godka

Zaśyng godki ślůnskij przedstowjo tajla G1 a G2

Ślůnsko godka (ślůnski, ślůnsko mowa; roz na kedy mjanowano nale bez jeji użytkowńikůw: pů naszymu; wymowa podug Mjyndzynorodowygo Alfabyta Fůnetycznygo: ['ɕlonskɔ 'gɔtka]) – godka, podug keryj godajům rdzynne ludźe Gůrnygo Ślůnska a reliktowo tajla ludźi Dolnygo Ślůnska. We Norodowym Wszechuobecnym Wykoźe w 2002 roku przez 56 tyśůncůw uosůb pośwjodczůło ślůnski kej godka důmowo. Tajla ś ńich przebywo za grańicůma Polski - we Ńymcach, Czeskij Rypubliki a USA. Godka ślůnsko zaliczo śe do grupy lechickij godek zachodńosłowjańskich. Nojbliższe ji godki to polsko, kaszubsko, godki sorbske (gůrno- a dolno-) a tyż czesko a słowacko. Mowa ślůnsko uodrůżńo śe uod inkszych godek słowńictwym, fůnetykům a uortografijům. W polskij literaturze naukowyj důminuje půglůnd, co etnolekt ślůnski je zespołym gwar abo djalyktůw/poddjalyktůw w ramach polskij godki.

Mjanowańy

We ślůnskij godce

Godka mo mynga mjan, używanych rzodźi lebo czyńśći. W Internecu nojbarzi populorne je ślůnsko godka. Drůgim używůnym tyż je przimjotńik ślůnski, pochodzůncy uod wyrażyńo "jynzyk ślůnski" (samo słowo jynzyk ńy mo we ślůnskim, przećiwńy do polskigo, znaczyńo godki; podańy je we godce gůrno- a dolnołużyckij, kaj używo śe uokryślyń hornjoserbski a dolnoserbski, nale słowo godka mo śe tam kej reč a rěc, eli je mynskij zorty).

Roz na kedy trefjo śe tyż postrzůd rodźimych ludźi używajůncych godki uokreślyńa: pů naszymu, ślůnsko rzecz, prawjyńy, rzůndzyńy, ślůnsko mowa (wymowjane tyż mouwa).

We polskij godce

Skiż tygo, co ńy mo ślůnski statusa godki we przekůnańu ńykerych polskich godkoznowcůw, godo śe uo ńi dialekt śląski (djalykt ślůnski) a roz za czas tyż gwara śląska (gwara ślůnsko).

We inkszych godkach

Nojczyńśći mjano lo godki pochodźi uod uaćinskigo mjana Ślůnska - Silesia. Bestůż momy na tyn przikuod Silesian language (angelsko godka), Sziléziai nyelv (madźarsko godka) a Сілезька мова (ůkrajińsko godka). Ńykere godki zaadaptowouy mjano ze ńymjeckigo Schlesien, kej bajszpil Šlešćina (gůrnosorbsko godka), Schlesisk (norwysko godka) a Шлезиски јазик (macedůńsko godka). We czeskij godce pado śe Slezský jazyk abo Slezština.

Fůnolůgijo

Spůłgłoski

Systym spůłgłoskowy przedstawjo śe fest podańy na polsko godka:

	Dwuwargowe	Wargowo- zymbowe	Zymbowe	Zadźůnsłowe	Przodkowo- půdńybjynne	Mjynko- půdńybjynne
Zwarte	p b		t d			k g
Zwarto- szczelinowe			ʦ ʣ	ʧ ʤ	ʨ ʥ
Szczelinowe		f v	s z	ʃ ʒ	ɕ ʑ	x
Nosowe	m		n		ɲ	ŋ
Půłuodymkńynte	w			l r	j

Samogłoski

Plik:Samougłoski slunskij godki.PNG

Systema samogłoskowo ślůnskigo

We godce ślůnskij do śe normalńy wyrůżńić 7 samogłoskůw, nale we ńykerych djalyktach sům tyż jake samogłoski szpecyjolne.

Podstawowo systema samogłoskowo rozrůżńo samogłoski [a], [e], [ɛ], [i], [ɔ], [o], [u], [ɨ], szkryflanych kej a, e, e, i, o, ů, u a y.

Djalykt ćeszyński, gliwicki, kluczborski a uopolski mojům tyż nosowe y, uoznaczůne kej [ɨ̃].

Historyjo

Bezmaś pjyrszy zac we ślůnskij godce

Pjyrszym hanszriftym, na kery śe przistowo, iże w ńim uostaua użyto ślůnsko godka, je Kśynga Henrykowsko (Hańcowy Festbuch). Padze tam wywouane zdańe dai ut ia pobrusa a ti poziwai, kere uoznoczo dej, dyć jo pobrusza, a ty poczywej (pol: daj, niech ja pomielę, a ty odpocznij). Bezto, co tyn zac barźi podany je na ślůnsko godka, pokozaua śe starość, eli je to blank ślůnski abo polski, a jużći strzedńowjeczny miszůng tych godek.

Za pjyrsze, mjano ligwa Sleziana (ślůnsko godka) przekozauo śe we chrůńice jydnygo żagańskygo klosztora, mjanowanyj Catalogus abbatum Saganensium a kero uostaua naszkryflano za XIV wjeka (postrzůd rokůma 1392 a 1422).

Ślůnski dźiśej

W teroźńich czasach zaboczyć śe do chudoba a pomjyrańy ślůnskij godki pod ajnflusym polskij. Ńykere gramatikowe kůnstrukcyje charakterystyczne lo ślůnskigo, mjyńo śe na wszechuobecny polski, ntp. mjast Być na wjelaś rokůw stary godo śe czynsto Mjeć ileś lot. Ślůnsko godka rygjůnalno mo śe tyż u ńykerych kej godka ludźi bez ausbildůnga a ńyuoklanych.

Atoli ślůnsko godka tam, kaj je w użyću, ńy mo uoficyjalnygo statusa, to dźynki internecowi po prowdźe terozki uodżywo. Brano je tyż do ryklamůw. Ze godki potocznyj uoddźylo śe typowy slang, powstajům nowe uokreślyńa, kej na tyn przikuod mobilńok (pol. telefon komórkowy) lebo szlustydźyń (pol. weekend).

Na poczůnku styczńo zaczůn fungować ferajn Pro Loquela Silesiana, kery dowo se za cyl pjastowańy a průmowańy ślůnskij godki. Postrzůd jigo zauożyćelůw je m.in. Bogdan Kallus, autor "Słownika gůrnoślůnskij godki", Mirosław Syniawa, kery we 2007 roku narychtowou tekst internecowego dyktanda we ślůnskij godce, a Rafał Adamus, ekůnůmista ze Chorzowa.

Suowńictwo

Na formowańy śe słowńictwa godki ajnflus mjauy pożyczki s godek: polskij, czeskij (a rodszy morawskij, fůngůjůncygo dowńij kej uodrymbno godka), ńymjeckij (tajli s germańskigo djalyktu ślůnskigo, ńiźli ze standardowygo ńymjeckigo) a tyż słowackij. W godce ty przewożo zdrzůduosuůw zachodńo-słowjański. Srogo tajla wyrażyńůw bliższo je rodszy godce staropolskij, a kůnkretńy sůmśedńym djalyktům wjelgopolskimu i mouopolskymu a godce dolnouůżyckij, gůrnosorbskij i morawskij, kej wspůłczesnymu standardowymu polskimu.

Krům tygo, do śe tyż nolyźć słowa s takich godek, kej francusko, laszsko, uaćina, słowacko, starowysokońymjecko, strzedńowysokońymjecko, strzedńońiderlandzko a italsko.

Suowńictwo typowo ślůnske

Do polskigo wlazuy uode ślůnskigo uokryślyńa, na kere śe ńy dauo nolyźć jakigo polskigo, kej lo familoka

Choća tela godek mjouo ajnflus na ślůnski, mo uůn tyż słowa, kere sům typowo ślůnske. Ńy uobstauy śe uůne we inszych godkach, djalyktach lebo gwarach, uostauy śe ino we ślůnskich. Godkoznowce za taky uokryślyńa uznowajům mjyndzy inkszymi swaczyna, kopruch, starzik, dokorzůnd a inksze. Co wjyncyj, do śe tyż trefić jake słowa ślůnske we inkszych godkach. Towům pożyczkům we polski godce sům uokryślyńa jodua, jako bajszpil modro kapusta, ciapkapusta a wodzionka (wodźůnka), nale sům tyż take bez polskigo uodpowjedńika, ntp. familok. Roz na kedy ajnfachowo stosuje śe tyż ślůnske gysztele, jako bajszpil po ptokach (pol. za późno). We wilamowickim majům słowo uöbroz, kere śe mo za polski ajnflus , nale we literackij godce ńy uokozuje śe prelabjalizacyjo, stůnd moge to być uod ślůnskigo.

Alfabyt ślůnskij godki

Już uod somygo anfangu robůt nad ślůnskům kodyfikacyjům bůły problymy jak uoddoć głoski kere ńy wystympujům we polskij godce, a gynau ů a u pochodzůnce s prelabjalizacyje. Dowańy sam ł kej we słowje uoko ńy mjauo cweku, kej ńy bůło tukej zachowane starodowne prawiduo uo ł jako nachfolgera l welaryzowanygo.

W Internecu, jak tyż i poza ńim wywouany je nostympujůncy alfabyt:

Aa

Bb

Cc

Ćć

Czcz

Dd

Ee

Ff

Gg

Hh

Ii

Jj

Kk

Ll

Mm

Nn

Ńń

Oo

Pp

Rr

Rzrz

Ss

Śś

Szsz

Tt

Uu

Ůů

Ww

Yy

Zz

Źź

Żż

Atoli ten warjant szkryflańo je używany nojczyńśći, istńijům tyż inksze szrajbůngi, zawjyrajůnce np. v, ú, ũ a ô. Pojawjajům śe uůne atoli sporadyczńy. Uogůlńy, godka ślůnsko może być szkryflono 10 alfabytůma, co sům gorzij lebo lepij widźane.

Djalykty a zrůżńicowańy rygjůnalne

Grańica czesko-polsko je stykym dwůch djalyktůw ślůnskich - ćeszyńskigo a laszskigo

Godka ślůnsko ńy je wszandy jednako we wszyjskich tajlach Gůrnygo Ślůnska. Inakszy godo śe wele Ćeszyna, inakszy – wele Uopola. To, co je mjanowone u użytkowńikůw ślůnskigo djalyktůma, bez ńykerych godkoznowcůw polskich uokreślo śe kej gwary etnolektu ślůnskigo. Wspůłcześńy do śe wyrůżńić 7 uodmjon godki ślůnskij: ćeszyńsko, gliwicko, jabuůnkowsko, kluczborsko, ńymodlińsko, průdńicko a uopolsko.

Ślůnski ńy je jydnolity a na růżnych uobszarach kulturowo-historycznych do śe trefić zarůwno růżne znoczyńo tych samych suůw, jak a jejich růżno wymowo. Ńy wszyjske wjync cechy djalyktu uopisane wystympujům na wszyjskych jigo uobszarach. Czynsto ale wystympujům m.in. labjalizacyjo, mazurzyńy a jabuůnkowańy.

Kodyfikacyjo a godka literacko

Bibljoteka Kůngresu USA jako pjyrszo mjyndzynarodowo uorgańizacyjo nodouo ślůnskimu statusa godki

Terozki trwo robota nade wytworzyńym literackij godki ślůnskij. Używany we Internecu waryjant ślůnskij godki je uoparty zauobycz na djalyktach, we kerych śe godo w becyrku Katowic a Gliwic. Uod lot 30. XX w. egzystuje już ślůnsko mikrogodka literacko – laszsko, ustandaryzowano bez frydeckigo pisorza Erwina Goja, wywouanygo kej Óndra Łysohorsky, nale zostou uoparty na grůńće pograńicznyj ślůnsko-morawskij gwary gůrnouostrawskij, beztůż ńy je uůn reprezyntantym lo zespoua djalyktůw ślůnskych.

Bibljoteka Kůngresu USA 18 lipca 2007 wepisaua ślůnsko godka we regest godek śwjata. Ślůnsko godka uostaua tyż zaregistrowano w Mjyndzynorodowy Uorgańizacyji Godkowyj, kaj przidano uůnyj kod ISO: "szl". Bůły to pjyrsze kroki zdatne do stworzyńo m.in. ślůnskij Wikipedyje.

Bajszpil użyćo godki

„	Wszyjske ludźe rodzům śe swobodne a růwne we swojim werće a prawach. Sům uůne uobdarzůne filipym a sůmńyńym a majům powinność wzglyndym inkszych jak brat s bratym postympować.	”
— Artikel 1.

Wymowa w IPA:

/'fʂɨjske 'luʥɛ 'rɔʣom ɕɛ sfɔ'bɔdnɛ a 'rovnɛ vɛ 'sfɔjim 'vɛrʨɛ a 'pravax som 'wonɛ wɔbda'ʐonɛ fi'lipɨm a sum'ɲɨɲɨm a 'majom pɔ'vin:ɔɕʨ 'vzglɨndɨm 'iŋkʂɨx jak brat s 'bratɨm pɔstɨm'pɔvaʨ/