Lymberg

Ze Wikipedia

Spůłrzyndne: 49°50'31" N 24°01'55" EGeůgrafja

Lymberg
Wapyn
Wapyn Fana

Państwo  Ukrajina
Uobwůd Lymberski uobwůd
Mer Andrij Sadowyj (2024)
Plac 150 km²
Położyńe 49°50'31'' N
24°01'55'' E
Wysokość 296 m n.p.m.
Ludźi (2022)
• liczba ludźi
• gynstość

717 273
4816 os./km²
Pocztowy kod 322
Rejestracyjne tabule 79000–79490
Mjasta partnerske Madźary Budapeszt

Bośńijo a Hercygowina Banja Luka
Mjymcy Freiburg
Polska Krakůw
Gruzyjo Kutaisi
Polska Lublin
Polska Łůdź
Serbja Novi Sad
Polska Przemyśl
Izrael Riszon le-Cijjon
Wjelgo Brytańijo Rochdale
Polska Rzeszůw
Ůzbekistan Samarkanda
Kanada Winnipeg
Polska Wrocłow

Położyńe na karće kraju
Lymberg
Lymberg
Lymberg
Neczajta mjasta
Galeryjo zdjyńć w Wikimedia Commons

Lymberg (tyż: Lwůw, ukr. Львів, Lwiw, IPA: [ˈʎʋiu̯], mjym. Lemberg, pol. Lwów) – mjasto we Ukrajińe, admińistracyjne cyntrům uod lymberskigo uobwodu, kulturalny i naukowy uostrzodek państwa, wjelge cyntrům industryjalne i transzportowy knotel. Uwożo śe go za stolica Halicyje i cyntrům uod Zachodńij Ukrajiny. Za nůmerům ludnośći je to śůdme mjasto we Ukrajińe, podug danych z 1 styczńa 2017 roku we Lymbergu půmjyszkuje 727 968 ludźi[1], a społym z cołkům Lymberskům aglůmeracyjům – wjyncyj jak milijůn.

Lymberg bůł założůny uod krůla Danyła Halickigo we połowje XIII stolećo. Wele 1272 roku uůne zostało stolicům Krůlestwa Ruśi (Halicko-Wołyńskigo Kśůnżynstwa). We 1356 polski krůl Kazimierz III relokowoł mjasto, przeńůs mnowe cyntrům trocha na połedńe. W epoka Strzedńich Storoczůw to bůł jedyn ze ważńyjszych handlowych uostrzodkůw weschodńij Ojropy. Za habsburskigo panowańo mjasto bůło uostrzodkym ukrajińskigo i polskigo norodowo-wyzwolyńczego ruchu. Po upadku Austro-Madźarůw, bůł stolicům uod Zachodńoukrajińskij Ludowyj Republiki. Do drugij wojny śwjatowyj noleżoł do Polski, na mocy Paktu Ribbentrop-Mołotow znod śe we składźe SSSR. Uod 1991 roku leży we ńypodległyj Ukrajińe.

Historyczne cyntrům Lymberga wpisali we Wykoz Śwjatowyj Erbizny UNESCO. Lymberg je mjastym ze nojwjynkszům pojstrzůd wszyjskich ukrajińskich mjast nůmerům zabytkůw[2]. We 2009 mjastu nadali titel Kulturalnyj Stolice Ukrajiny[3].

Mjano[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Mjano Lwow (staroukr. Львовъ) nadoł mjastu uůnego zołożyćel, krůl Danyło Halicki w era swojigo syna, kśůnżyńćo Lwa Danyłowicza i bez cołko swoja historyja mjasto go ńy mjyńało – uůne zawdy uodnośyło śe do Lwa. Z czasym źwjynk o we zawartyj sylabje przeloz we ukrajińskij godce we i, stůnd wźyna śe forma Lwiw. Uod ukrajińskigo mjana poszły inksze: polske Lwów, ruske Львов (Lwow) uormjańske Լվով (Lwow), angelske Lviv, krymskotatarske İlbav abo bjołoruske Львоў (Lwou).

We 13.–14. storoczu szło trefić we tekstach tyż forma Илвовъ (Iłwow)[4], swjůnzano ze ukrajińskim zjawiskym wstownego i- przed źwjynkami l, r, kej pů ńich znůńdowała śe redukowano samogoska, tako forma jeszcze we XIX storoczu notowoł we zachodńoukrajińskich djalektach Jewhen Żelechiwski[5].

Ńykere mołwy przełożyły na swoja ausdruk Mjasto uod Lwa i samstůnd wźyno śe grecke ΛεοντόπολιςLeontopolis (dźiśo ale używo śe formy podanyj na ukrajińsko: ΛβιβLwiw) abo łaćińske Leopolis. Uod tyj uostatńij poszły szpańelske Leópolis abo italske Leopoli.

Tako samo etymologijo mo i mjymjecko forma Lemberg. Jarosław Rudnyćkyj we artiklu Zur slavisch-deutschen Ortsnamenkunde. Ukrainisches Lviv — deutsches Lemberg eklarowoł, że pjerwotnym mjymjeckim warjantym, trefjanym we XIV stoleću, bůł Leonburg. Kej polski krůl Władysław Jagiełło lokowoł mjasto na magdeburskim prawje, we dokumyntach stało Lemburg. Po roztůmajtych fůnetycznych a historycznych procesach mjano uod mjasta yntlich sztopło na Lemberg. Po drugij śwjatowyj wojńe Ńymce ale używajům transliteracyje ze ukrajińskij wersyje a piszům Lwiw.

Ta mjymjecko forma bůła zdrzůdłym dlo inkszych mjůn: staroangelskigo Lembeourg, jidiszowego לעמבערג (Lemberg). Uod mjymjeckigo wźyna śe tyż ślůnsko forma Lymberg (tyż Lymberk). Pjyrszy roz trefjo śe we Ćeszyńskij Gwjozdce z 1858 roku[6]. Dźiśo we ślůnskij godce idźe tyż atoli znůńś adaptowano ze polskij godki forma Lwůw[7].

Istńyje moc ausdrukůw, kerych używo śe kej synůńimów dlo mjana uod mjasta. Nojczyńśćij godo śe «Mjasto uod Lwa» (Місто ЛеваMisto Lewa). Roz za czas trefjo śe tyż take porůwnańa, epitety a mjana: «mjasto uod lwůw, co śpjům» (місто сплячих левів - misto splaczych lewiw), «Krůlewske Mjasto» (Королівське місто - Koroliwśke misto), «Perła korůny Ojropy» (Перлина корони Європи - Perlyna korony Jewropy), «Mjasto-muzyjům» (Місто-музей - Misto-muzej), «stolica Halicyje» (столиця Галичини - stolycja Hałyczyny), «mały Paryż» (маленький Париж - maleńkyj Paryż), «mały Wjedźyń» (маленький Відень - maleńkyj Wideń), «ukrajiński Pjymůnt» (український П'ємонт - ukrajinśkyj P'jemont), «Bandersztadt» (Бандерштадт), «kulturalno stolica Ukrajiny» (культурна столиця України - kulturna stolycja Ukrajiny) a inksze.

Simbole[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Logo uod Lwowa

Uoficyjalnymi simbolami uod mjasta sům: wapyn, wjelgi wapyn, fana uod mjejskij rady a logo. Sztatut uod Lymberga mjanuj simbolami tyż mjana a bildy uod zabytkůw[8].

Za podstawa dlo wspůczesnego wapynu wźynli wapyn ze mjejskij pjeczyńći ze XIV stolećo – kamjynno brama ze trzyma wjeżami, a we ajnfarće kroczy złoty lew. Srogi wapyn to tarcza z wapynym uod mjasta zjyńczůnym strzybnům korůnům. Tarcza dźerżům lew a staroruski wojok. Fana uod Lwowa mo forma modrego kwadrata, na pojstrzodku kerego widać je wapyn, a wokůł mo uobramowańy, kere śe skłodo ze żůłtych (złotych) trůjkůntůw.

Logo uod mjasta to wizerunki uod pjyńću lymberskich wjeżůw: dzwůnńice uod uormjańskij katedry, wjeże Korńakta, rothauzu, wjeże uod łaćińskij katedry i klosztor Bernardynůw a sztichwort «Lwůw uodymkńynty dlo śwjata» («Львів відкритий для світу» – Lwiw widkrytyj dla switu) pod ńymi.

De facto dewizům uod mjasta je dźiśo sztichwort «Lwůw uodymkńynto dlo śwjata», podwjela je szrajbńynte na mjejskim logo. Ne wapyńe w rokach 1936-1939 Poloki jako dewiza używali łaćińskigo ausdruku «Semper fidelis» (Zawdy wjyrny), nale po drugij śwjatowyj wojńe uůn wjyncyj ńyma w uzuśe.

Uod XVII stolećo za patrůna uod Lymberga uwożo śe śwjyntego Jana z Dukle. Dźiśo wachtyrzym mjasta je śwjynty Jorg. W dźyń, w kery śe go spůmino, to je pjyrszo ńydźela maja, fajruje śe dźyń mjasta. Inksze ważne dlo mjyszkańcůw śwjynta to Dźyń fany (3 kwjetńa – w pamjyńć 3 kwjetńa 1990, kej to na 16 mjyśyncy przed uogłoszyńym ńypodległośći Ukrajiny na lymberskim rothauźe dźwigli modro-żůłto fana) i Dźyń Listopadowego Czynu (1 listopada, w pamjyńć Listopadowego Czynu we 1918, kej w noc na 1 listopada we Lymbergu proklamowano Zachodńoukrajińsko Ludowo Republika). 27 lipjyńa to dźyń żałoby po uofjarach sknyłowskij tragedyje (katastrofy fligra we 2002 roku).

Lymberg dostoł Uorder Virturi Militari[9], nojwyższe polske uodznaczyńy, i Uorder Leńina[10], nojwyższe uodznaczyńy Sowjeckigo Sojuszu.

Tajlůng[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Rejůny Lymberga
Rejůny Lymberga
Rejůn Downe mjejscowośći, co wchodzům we jego skład
Halycki Strzůdmjeśće, Cytadel, Sofijůwka, Spůnkůw
Zaliznyczny Rjasne, Lewandůwka, Biłohorszcza, Sknyliwok, Bohdanůwka
Lyczakowski Lyczakůw, Welyke Krywczyce, Lysynycze, Majorůwka, Pohulanka, Sponkůw, Znesińńa, Kajzerwald, Cetnerůwka, Jaliwec
Frankowski Na Bajkach, Bohdanůwka, Kulparkůw, Kastelůwka, Wulka
Szewczenkowski Hołosko, Zamarstynůw, Zbojiszcza, Rjasne, Kleparůw, Pidzamcze, Hawryłůwka
Sychowski Sychůw, Pasiki, Pyrohůwka, Kozelnyki, Bondarůwka, Nowy Lymberg, Persenkůwka, Sponkůw

Ludność[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Podug sztandu na 1. czyrwńa 2016. roku we Lymbergu mjeszkało 756,9 tauz. ludźi[11]. Wczos cynzusu ze 2001, to je uostatńigo, kery bůł kludzůny we Ukrajińe[12], we mjeśće mjyszkało 758 tauz. Cynzus ze 1989., kludzůny jeszcze we SSSR, pokozoł rezultat 815 tauz. mjyszkańcůw.

Podug danych uobwodowyj admińistracyje 51,8% ludnośći to sům baby, a 48,2% - chopy. Podug podszukowańo Insztitutu Rozwoju Mjasta, kludzůnego we 2011. roku, 56% lymberżanůw przinoleży do Ukrajińskij Greko-Katolickij Cerkwje, 23% do Ukrajińskij Prawosławnyj Cerkwje (Kyjowskigo Patrjarchatu, 4% do Ukrajińskij Autokefalnyj Prawosławnyj Cerkwje, a 2% do Ukrajińskij Prawosławnyj Cerkwje Moskewskigo Patrjarchatu. 6% to sům człůnki inkszych krześćijańskich kůnfesyjůw[13].

Etńiczny skłod[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Norodowośći we Lymbergu podug cynzusu 2001

Podug cynzusu ze 2001. nojwjynkszo norodowo grupa we Lymbergu to sům Ukrajińoki, kerych je 88,1%. Nojwjynkszům norodowům myńszośćům sům Rusy (8,9%). Myńij je Polokůw (0,9%), Bjołorusůw (0,4%), Żydůw (0,3%) a Uormjanůw (0,1%). Inksze norodowośći to cuzamyn bůło 1,3%.

Tak sytuacyjo wyglůndo uod drugij połowy XX storoczo. Z poczůntku Lymberg bůł zołożůny jak mjasto ze rutyńskům (staroruskům) ludnośćům, nale uod połowy XIII storoczo, po przeńeśyńu sam stolice Halicko-Wołyńskigo Kśynstwa, we mjeśće zaczły zjowjać śe inksze norodowe grupy, przede wszyjskim uormjańsko a mjymjecko. Po przikuplowańo do Polskigo Krůlestwa wjynkszość mjyszkańcůw stanowjůły Poloki a Mjymce. Sformowały śe wtnyczos tyż uormjańsko a żydowski dźelńice, co mjały czyńśćowy samoreskyrůng. Przi austrjackij władzy tako etńiczno kůmpozycyjo śe uchowała. We mjyndzywojynnym uokreśe, kej Lymberg noleżoł do Polskij Republiki. We 1931 63,5% mjyszkańcůw zadeklarowało, iże jejich rodńo godka[14] to je polsko, 24,1% – żydowsko (jidisz), 11,3% – ukrajińsko[15], a 0,8% – mjymjecko[16].

Podug Grzegorza Hryciuka we śyrpńu 1939 we Lymbergu mjyszkało 50,9% Polokůw, 31,4% Żydůw, 16% Ukrajińokůw, 0,8% Mjymcůw a 0,9% inkszych norodowośći[17]. We 40. rokach skuli Holocaustu a deportacyje polskij ludnośći we mjeśće fest smyńszůła śe liczba Żydůw a Polokůw, przijechało ale moc Rusůw, kerych przisyłała sowjecko władza po aneksyji Lymberga. Swjynkszůła śe tyż skuli industrjalizacyje a urbańizacyjnych procesůw wjelość Ukrajińokůw, kere przikludzały śe ze uokolicznych wśi. We pjyrszym wszechuobecnym wykoźe po II śwjatowyj wojńe we Lymbergu mjyszkało 60,2% Ukrajińokůw, 27,1% Rusůw, 6,3% Żydůw, 3,9% Polokůw a 1,3% Bjołorusůw.

We mjeśće fůnguje moc ferajnůw roztůmajtych djasporůw. Rusko myńszość je zuorgańizowane jak Ruske Towarzistwo mj. Puszkina. Polsko myńszość uorgańizuje śe we Towarzistwje Polskij Kultury Lymberskij Źymje, wydowany je tyż dwutydńik Kurier Galicyjski. We polskij godce kludzůno je nauka we szkołach nr 10 a 24. Inksze myńszośći sům myńij zuorgańizowane, Żydy a Uormjany kuplujům śe wele religijnych ferajnůw: Żydy przi synagodze, a Uormjany przi Uormjańskim Kośćele. Zaregistrowane sům tyż: Ferajn Krymskich Tatarůw Mjasta Lymberga, Towarzistwo «Czesko Bjeśada», Mjymjecki Dům, Růmy Ukrajiny «Terpine», Gruźińske Towarzistwo «Aragwi», a tyż lokalne uoddźały ferajnůw uod Madźarůw, Bjołorusůw a Litwinůw.

Godkowy skłod[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Ludność Lymberga podug rodńij godki we Cynzuśe ze 2001. roku:[18]:

Godka Procynt
ukrajińsko 88,48 %
rusko 9,95 %
polsko 0,42 %
bjołorusko 0,10 %
uormjańsko 0,04 %
madźarsko 0,03 %
mołdawsko 0,02 %

We 2000. roku we priwatnych kůntaktach ukrajińskij godki używało 79% mjyszkańcůw, a ruskij - 20%[19].

Podug podszukowańo, kere kludźůł Mindzynorodowy Republikański Instytut we kwjytńua moju 2023. po ukrajińsko godało důma 96% mjyszkańcůw mjasta, a po rusku – 3%[20].

Mjyndzonorodowo spůłproca[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Lymberg mo 19 partnerskich mjast:

We Lymbergu mjyszczům śe gyneralne kůnsulaty uod Czeskij Republiki, Polski a Rusyje, a tyż hůnorowe kůnsulaty uod Austryje, Belgije, Bjołoruśi, Bůłgaryje, Izraela, Kazachstanu, Kanady, Ńiderlandůw, Połedńowyj Koryje, Latwije, Litwy, Mołdawije, Mjymcůw, Francyje a Madźarůw.

Szport[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Szport we Lymbergu mo downo historyjo: we mjeśće uodbyły śe pjyrsze na teryńe spůłczesnyj Ukrajiny szpile we fusbalu (1894), hokeju (1905)[21] a waserbalu (1914). 4 wrześńa 1931 we Lymbergu uodbůł śe pjyrszy kůngres FITA – Mjyndzynorodowyj Federacyje Łuczńictwa. We śyrpńu a wrześńu tego roku mjasto przijyno pjyrsze majsterszaft śwjata we łuczńictwje. Hokejowy tormůn Mykoła Skrypij bůł jednym z pjyrszych na śwjeće, co zaczůn wykorzistować maska do uochrůny gymby – jeszcze we 1933. Skůnsztruowoł ja ze wojskowego chełmu, do kerego dorobjůł drůćany nec.

Lymberski fusbalklub Pogoń sztyry razy przed drugům śwjatowům wojnům wygrowoł fusbalowy majsterszaft Polski, ńyroz swoje szpile groł sam polski mańszaft w kerego składźe wystympowali fusbalorze ze lymberskich klubůw. We 1946 uotwarto bůło Lymberski Instytut Fizycznyj Kultury, do dźiśo wożno instytucyjo, co zajmuje śe rychtowańym szportowcůw ze Lymberskigo uobwodu.

Swjůnzki ze Ślůnskym[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Theodor Haase
Wojciech Kilar

Uod 1772. (pjyrsze tajlowańy Republiki Uobůch Nacyjůw) do 1918. Lymberg przinoleżoł do Austryjockigo Cysorstwa, a potym Austro-Madźarůw, do kerych przinoleżało tyż połedńe Ślůnska (Uopawski a Ćeszyński). We mjyndzywojynny uokres mjasto bůło pod kůntrolům II Polskij Republiki, cuzamyn ze schodńům tajlům Gůrnego Ślůnska (autůnůmiczne ślůnske wojewůdztwo). Kej po II śwjatowyj wojńe wjynkszość Polokůw bůło wyśedlůno ze zachodńoukrajińskich źymjůw, srogo czyńść mjyszkańcůw Lymberga trefjůło do Ślůnska, uosobliwje do Bytůmja, Glywicůw a Uopolo, z kerych moc robjůło sam karjera, a ńyrzodko integrowało śe ze lokalnům ludnośćům.

Wywołane Lymberżany a Lymberżanki we Ślůnsku[22][edytuj | edytuj zdrzōdło]

Przipisy[edytuj | edytuj zdrzōdło]

  1. Чисельність наявного населення України (PDF(zip))
  2. Історико-культурний потенціал. Ambasada Ukrajiny we Fińskij Republice
  3. BBC: Львову присвоєно статус культурної столиці України.BBCUkrainian
  4. Акты Западной России.... Pyjtersburg, 1846., z. 32., dokůmynt 21.
  5. J. Żelechiwski, Małorusko-ńimeckyj słowar. Lymberg, 1886, z. 332.
  6. Gwiazdka Cieszyńska. Pismo dla zabawy, nauki i przemysłu. Red. Paweł Stalmach, Cieszyn 1858. Z. 14.
  7. G. Buchalik, Tesno za majstrym, blogi.dzennikzachodni.pl, dostymp: 28.01.2021
  8. Символіка територіальної громади м. Львова. Статут територіальної громади міста Львова
  9. Łukasz Grzegorczyk, „Semper Fidelis”, czyli za co Lwów odznaczono Orderem Virtuti Militari, dost. 5.02.2018
  10. Львов (центр Львовской обл.). Bolszaja Sowjetskaja Encykłopjedija (BSE)
  11. Львів'ян стало менше на півтори тисячі
  12. Podug sztandu na 2022. rok
  13. Соціальний портрет львів'янина. [dostymp 21.09.2013].
  14. We spiśe ńy bůło pytańo uo norodowość, a jyno uo godka
  15. Zsumowane uodpowjedźi «ukrajińsko» (język ukraiński) a «rutyńsko» (język ruski)
  16. Spis ludności dla miasta Lwowa, 1931 rok – Drugi powszechny spis z dn. 9.XII.1931r: Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe: Miasto Lwów
  17. Grzegorz Hryciuk, «Polacy we Lwowie 1939-1944. Życie codzienne». Warszawa: Książka i Wiedza, 2000. ISBN 83-05-13148-3
  18. Рідна мова населення міст України за переписом 2001 року, datatowel.in.ua
  19. Населення Львова в дзеркалі опитування громадської думки (грудень 2000 року)
  20. Восьме всеукраїнське муніципальне опитування (Квітень – Травень 2023) – соціологічна група «Рейтинг»
  21. Усі шляхи ведуть до Львова, sport.ua
  22. Urodzili sie, mieszkali, studiowali, tworzyli, działali we Lwowie...