Huta Malapana

Huta Malapana (pol. Huta Małapanew, niy. Hütte Malapane, dŏwne amtowe miano Preußisch-Königliche Hütte Malapane^[1]) – huta znojdujōncŏ sie we sztadzie Ôzimek na Gōrnym Ślōnsku. Ôstała ôna wystawiōnŏ we roku 1754 na rozporzōndzynie ôd pruskigo krōla Fridricha II. Wielgigo^[2], podug ajnfalu ôd lokalnego fersztera ô gradusie Oberforstmeistera Johanna Georga Rehdanza^[3].

Gyszichta

Anfang huty

We latach 50. XVIII. stoleciŏ postrzōd pruskigo regiyrōnku ukŏzoł sie ajnfal podug kerego powinno sie powiynkszyć gōrnoślōnske hutnictwo skuli tego co niydŏwno przejynte we wyniku piyrszyj ślōnskij wojny (zakōńczōnyj we 1742) landy bōły moc zabrane we industryjalne sztofy. Akuratnie ajnfal na wystawiynie huty nad rzykōm Malapana ôstoł ôbmyślōny ôd lokalnego fersztera (a tyż huciŏrza) Johanna Georga Rehdanza. Rehdanz znŏd wele Ôpolŏ nad rzykōm Malapana gut plac na hutã skuli tego co bōł ôn gut kōmunikacyjnie (dalekość ôd wŏżnyj do kōmunikacyje Ôdry to ino ōngyfer 20 kilōmyjtrōw), lasy wele placu bōły zabrane we wŏżny tedy do industryjōw holc a tyż skuli tego co Malapana mogła dać moc ynergije. Tedy znojdowoł sie tam młyn, kerego posiedzicielym bōł młynŏrz Ozimek. Nastympnie, to je 4 stycznia 1753 roku Rehdanz poinformowoł wrŏcłōwskõ Wojynno-Dōminalnõ Izbã ô możebności wystawiyniŏ huty wele Ôpolŏ, gynau nad rzykōm Malapana. Yntlich 1 marca 1753 roku krōl Fridrich II. wydoł rozporzōndzynie ô wystawiyniu huty nad rzykōm Malapana. Teryny młyna sprawiōł sie pruski sztat, kery ôkrōm geldu doł młynŏrzowi dziołek a bauerske stawiynia we Schodni, kaj tyż postawiōł ôn swōj nowy młyn a sie przekludziōł. Realizacyjõ wystawiyniŏ huty kludziōł sōm Rehdanz, kery mioł szprymy we hutnictwie a hajerce. Na anfangu ôstoł wystawiōny piyrszy wielgi piyc. Krōlewski Oberforstmeister samymu rozplanowoł place na stawiynia, wyznaczōł plac na hutniczy kanar, postawiōł fōndamynta a kōntrolowoł tesŏrske roboty. We paździyrniku zaczynto stawiać nastympny wielgi piyc, kery sztartnōł robotã we 1755. Miesiōnc niyskorzij anfang miało stawianie dwōch piycōw do fryszowaniŏ żelazła. We hucie zaczynto tyż stawiać "zōmek", we kerym znojdowała sie wanielickŏ kapla a pōmiyszkanie Rehdanza. Stawianie zōmku trwało bez cołki czas siedmioletnij wojny, a zakōńczyło sie dziepiyro po śmierci Rehdanza. Huta Malapana przed trzeciōm ślōnskōm wojnōm durch bōła we gut sytuacyji skuli tego co krōl Fridrich II. przikładoł wielgõ wŏgã do rozwoju hutnictwa na Gōrnym Ślōnsku a ôsobliwie do rozwoju huty nad Malapanōm – wydoł ôn ekstra dokumynt dlŏ Huty Malapana podug kerego robotniki a beamtry we hucie niy musiały calować sztojerōw na armijõ. 10 kwietnia 1755 huta ôstała zwolniōnŏ ze wymogu produkcyje ino na potrzeby armije. Tedy tyż zaczynto produkować sam piyrsze bauerske werkcojgi^[2]^[4].

Trzeciŏ ślōnskŏ wojna

Skuli trzecij ślōnskij wojny na anfangu roku 1759 chybowało ôbsztalowań dlŏ huty. We grudniu 1759 roku ôstały sam skludzōne rajn wojska ze dolnoślōnskigo Brzygu cwekym ôbrōny huty, nale we marcu 1760 Austryjŏkōm podarziło sie zajōńć hutã. We czasie krōtkigo regiyrowaniŏ Austryjŏkōw nad Malapanōm wielge piyce niy fungowały, robiyły tedy ino piyce do fryszowaniŏ. We czasie pŏru miesiyncy austryjŏckij ôkupacyje wywiyziōno ze Huty Malapana żelazne antaby ô wercie 1222 talarōw. Niyskorzij pruskŏ armijŏ przikludziyła hutã nazŏd pod pruske regiyry. We 1761 roku chopy ze ôkolic huty zaczły protestować prociw ciynżkim robotōm przi zbiyraniu holcu do produkcyje holckouli dlŏ huty a sztopli dostŏwy ercu ze Tarnowskich Gōr a Wielgigo Kamynia do Huty Malapana. Dziepiyro pruske wojŏki ze Brzygu sztopły te protesty. Tworziciel ajnfalu na hutã nad rzykōm Malapana Rehdanz forsztandowoł hutōm bez cołki czas ôd stawianiŏ huty aże do swojij śmierci, we 1761 roku skuli niymocy a ôbskarzyń ô niynŏleżne forsztandowanie hutōm zastōmpiōł go wojynny doradzŏcz Moritz Plümicke ale. Mimo zastōmpiyniŏ bez Plümicke, Rehdanz do szlusu żywobyciŏ nōminalnie mioł kōntrolã nad hutōm^[4].

Wystawiynie piyrszego hutniczego zidlōngu

Ekstra artikel: Łaze (Ôzimek).

Kej we 1762 roku sytuacyjŏ na trzecij ślōnskij wojnie przelazła na korziść Krōlestwa Prus, dolazło do stabilizacyje wnōntrznyj sytuacyje kreju. Skuli stabilizacyje we Prusach a chybowaniŏ robotnikōw do huty we 1762 roku zaczynto stawiać hutniczy zidlōng ô mianie Hüttendorf (śl. Łaze). Anfang zidlōngu Hüttendorf je tyż prawym anfangiym sztadu Ôzimek – mimo że huta bōła już tam ôd praje dwudziestu lŏt, to piyrszy zidlōng do huciŏrzōw powstoł dziepiyro tedy. Niy wiadōmo kedy gynau powstoł zidlōng Łaze. We 1762 zaczynto stawiać cołki zidlōng, piyrszŏ ale spōminka ô pōmiyszkańcach Łazōw je ze dziepiyro 1767 roku. We 1769 Bohymijŏk Wenzel Grigar ôtwar sam szynk Hüttendorf Krigar, kery bōł kludzōny ôd czōnkōw jego familije aże do 1945 roku^[5].

Dalszy rozwōj zidlōngōw wele huty

Mimo ciynżkich sytuacyji we produkcyji huty, po wystawiyniu zidlōngu Łaze durch powstŏwały nastympne: Königliche Carmerau (1764), Tempelhof (1770), Münchhausen (1773), Derschau (1773), Kreutzhal (1776). We roku 1777 pruski grŏf Friedrich Wilhelm von Reden ukŏzoł Fridrichowi II. ajnfal na srogi zidlōng Colonia Antonia, kery ôstatecznie ôstoł wystawiōny we 1781 pod mianym Antonia^[6].

Huta po trzecij ślōnskij wojnie

Po szlusie trzecij ślōnskij wojny we 1763 na anfangu roku huta pōniosła wielgõ stratã. Założyciel, baumajster a piyrszŏ perzōna forsztandujōncŏ hutōm Johann Georg Rehdanz umrziła we 1766 (abo 1765, akuratnŏ data niyma zicher) roku, niy miało to wielgigo ajnflusu na dalszy rozwōj huty ale. Zōmek we hucie, nad kerym robotã zaczynto już we 1753 ôstoł yntlich wystawiōny we 1768 roku. We hutniczym zōmku znojdowała sie tedy sztyjc wanielickŏ kapla a tyż ferwaltōng huty (przed śmierciōm Rehdanza we zōmku kery niy bōł jeszcze tedy blank fertich znojdowało sie jego pōmiyszkanie). Skuli religijnych potrzeb wanielickich robotnikōw a beamterōw huty, 7 siyrpnia 1768 (abo 1767, akuratnŏ data niyma zicher) skludzōny ôstoł sam wanielicki kŏzatel Johann Christian Richter. Richter ôkrōm funkcyje farŏrza, wykōnowoł funkcyjõ rechtora we niyskorniyjszyj piyrszyj szuli dlŏ bajtlōw ôd robotnikōw we hucie. We 1771 roku zatrudniōno sam piyrszego chirurga ô nazwisku Freutzel (ô titlu Hütten:Chirurg), zastōmpiōł go ale we 1788 diplōmowany chirurg ô nazwisku Eckmann kery mioł titel Knappschafts:Chyrurgus. Aże do 1789 roku wszyjske hutnicze chirurgi niy miały włŏsnego pōmiyszkaniŏ na terynie huty, skuli tego tyż pōmiyszkiwały we Dambskij Kuźni – dziepiyro we 1789 ôstoł wystawiōny ekstra dōm chirurga, kaj znojdowało sie pōmiyszkanie a kabinet chirurga. Na landkarcie huty ze 1809 roku dōm chirurga mianowany bōł lazarytym, ôstoł ale bezma pōmiyniōny we dōm dŏchtora we ōngyfer 1867 roku. Hutniczy chirurg kludziōł tyż przedej a rychtowanie medykamyntōw na terynie huty skuli tego co nojbliższe aptyki bōły dziepiyro we Ôpolu a Dobrodziyniu^[7]. Rok 1776 prziniōs hucie dynkmal skuli festu na przileżytość dwudziestoleciŏ powstaniŏ huty (dwadzieścia lŏt rachowane ôd piyrszych wykŏzōw stawiyń we hucie, to je szlusu piyrszyj tajle stawianiŏ huty). Dynkmal bōł we formie żelaznego boku ustawiōnego na gusowyj kolōnie na zŏklu ze cegłōw. Na wiyrchnyj tajli bōła data 1755 a szkryft L. W – bezma tedy wykōnano tyn dynkmal, a jego tworzicielym bōł bezma majster wytopu Ludwig Webchowski, niżyj bōła data 1775, ôd festu na przileżytość dwudziestoleciŏ istniyniŏ huty. Ôstoł ôn ustawiōny po lewyj zajcie hutniczego kanaru, miyndzy wielgimi piycami a hutniczym zōmkiym a stoł tam aże do drugij poły XIX. stoleciŏ – tedy ôstoł przestawiōny we inkszy plac, we direkt sōmsiedztwie ôd dŏwnego placu, skuli decyzyje ô wystawiyniu hutniczego badyhausu. Wele dynkmalu stały stare kanōny a moździyry, kere wyprodukowano sam we XVIII. stoleciu. Skuli powiynkszaniŏ huty we latach 30. XX. stoleciŏ, dynkmal mit ze kanōnami a moździyrami ôstoł przeniesiōny do Glywic we 1938 roku, kaj tyż mioł sie znojś we planowanym muzyjōm hutnictwa. Muzyjōm ôstatecznie niy ôstało utworzōne a sōm dynkmal bezma zaginōł abo tyż ôstoł zniszczōny – podarziło sie znojś ino dwie kanōny kere bōły wele dynkmalu^[8].

Huta pod forsztandym Wyższego Hajerskigo Amtu

Huta Malapana (jak tyż inksze ślōnske huty we Prusach we tym czasie podug reformy ministra von Heynitza) przelazła 16 czyrwnia 1780 roku ze forsztandu Wojynno-Dōminalnyj Izby pod forsztand Wyższego Hajerskigo Amtu, akuratnie direkt forsztand Departamyntu Hajerki a Hutnictwa (Bergwerks und Hüttendepartament). 22 kwietnia 1780 roku kōmisaryczny forsztand nad Hutōm Malapana przejōn niyskorniyjszy grŏf Friedrich Wilhelm von Reden, kery doł tyż ajnfal coby Huta Malapana bōła pod direkt forsztandym Departamyntu Hajerki a Hutnictwa Wyższego Hajerskigo Amtu. Cuzamyn ze nowym forsztandym, we hucie wkludzōno nowe mōndury dlŏ beamterōw a huciŏrzōw podug krōlewskigo dekretu ze 23 września 1780 roku na muster restu werkōw pod nowym forsztandym Wyższego Hajerskigo Amtu. Na antrag Wyższego Hajerskigo Amtu we 1782 roku ôstoł utworzōny samodzielny Hutniczy Amt we Ôzimku. Pod forsztand Hutniczego Amtu we Ôzimku ôstały wkludzōne huty: Malapana, Krasiejōw a Jedlice. We nastympnych latach, produkcyjŏ a jakość we Hucie Malapana zwiynkszyły sie, a we samyj hucie zaczynto uczyć hutnictwa a zapoznŏwać ze modernymi technologijami robotnikōw ze gōrnoślōnskich prywatnych hut, jak tyż perzōny ze cołkij Ojropy (cum bajszpil zdobywoł sam szprymy Heinrich Paul). Kedy we 1783 roku kanōny produkowane we ôdlewniach wele Küstrina ôkazały sie złyj jakości, krōl Fridrich II. Wielgi przekludziōł jejich produkcyjõ do Huty Malapana, kaj już na lato ôstały ôdlane piyrsze trzifōntowe kanōny (niyskorzij, we drugij pole XIX. stoleciŏ kej wystawiōny ôstoł badyhaus, to prawie te piyrsze wyprodukowane sam kanōny ôstały ustawiōne wele dynkmalu na przileżytość dwudziestoleciŏ huty, ale wczaśnij stały ône przi wchodzie do hutniczego zōmku)^[9]. Ôd 1784 we Hucie Malapana produkowano tyż sześciofōntowe a dwunastofōntowe kanōny skuli słabyj jakości kanōn produkowanych we inkszych tajlach Krōlestwa Prus, nale mimo lepszyj jakości kanōn z Huty Malapana pruskŏ armijŏ ôbsztalowała we nij ino 84 kanōny. Pod forsztandym Wyższego Hajerskigo Amtu ôstała tyż utworzōnŏ piyrszŏ szula dlŏ bajtlōw ôd huciŏrzōw, gynau we 1781 roku przi skrojcowaniu cesty ze Łazōw a Antōniowa, kaj tyż znojdowała sie ôna aże do 1819 roku kedy to zaczynto stawiać nowõ szulã. Piyrszŏ szula dlŏ bajtlōw ôd huciŏrzōw we Hucie Malapana nojprzōd bildowała ino na podstawowym poziōmie, nale we 1785 zaczynto we nij bilodwać na hutniczych fachmanōw. We 1784 roku Wyższy Hajerski Amt doł zwolã na uwolniynie chopōw ze ôkolic huty ze frōnarbajtu podug antragu ôd Huty Malapana. Chopy kere ôstały uwolniōne ze frōnarbajtu musiały jednak robić we hucie, przi wyrymbie holcu abo przi wypŏlaniu holckouli. Ôstoł sam zainsztalowany mot do produkcyje blachy we 1786 roku. We 1786 roku po rŏz piyrszy użyto koksu we wielgich piycach do wytapianiŏ żelazła miŏst holckouli, co bōło ajnfalym ôd grŏfa von Redena. Piyrsze prōby wytopu przi użyciu koksu zakōńczyły sie niypowodzyniym, dziepiyro kej skludzōno sam ôdpednie masziny ze Wielgij Brytanije podarziło sie ze wytapianiym przi użyciu koksu, kery to wlŏz rajn do masowego użyciŏ we 1789^[10]. Koks niy bōł tōni ale, a transzport kamiōnnego wōngla do huty bōł problymatyczny, tōż aże do 1865 roku durch używano tyż holckouli przi wytapianiu żelazła^[2]. Kej zaczynto używać koksu do wytopu żelazła (bezma po rŏz piyrszy we cołkij kōntynyntalnyj Ojropie), hutōm forsztandowoł za wyższego hutniczego inszpektora (Oberhütteninspektor) Ephraim Ludwig Gottfried Abt, kery to mioł już wczaśnijsze szprymy we hajerce. Abt mianowoł Hutã Malapanã muter ślōnskich hut. We latach 90. XVIII. stoleciŏ przekludzōne ôstały tukej roztōmajte modernizacyje, podug ôbserwacyji ze brytyjskich hut, kerych dokōnali Friedrich Wilhelm von Reden a Johann Friedrich Wedding we czasie swojich rajz po Wielgij Brytaniji. Skludzili ôni do Huty Malapana nowe techniki ôdlewōw, knify tworzyniŏ roztōmajtych dobr (cum bajszpil tajlōw do damfmaszin, ketōw a mostōw) a tyż dwōch fachmanōw ôd hutnictwa: Johna Wilkinsona a Johna Baildona. Podug pruskigo ministra von Heynitza jakość produktōw Huty Malapana po rajzach von Redena a Weddinga dorōwnowała produktōm brytyjskich hut. 18 sierpnia 1789 hutã nawiydziōł krōl Fridrich II. Wielgi, kery to ōngyfer 40 lŏt nazŏd wydoł rozporzōndzynie ô wystawiyniu Huty Malapana a ekstra zwolniōł robiōncych sam robotnikōw a beamterōw ze sztojerōw na armijõ. We czasie swojigo byzuchu, Fridrich II. Wielgi nawiydzioł wszyjske stawiynia huty, we tym znōme we cołkich Prusach wielge piyce Huty Malapana. Pytoł sie tyż ôn ô technologiczne rōżnice we wytopie ôcylu miyndzy hutami Wielgij Brytanije a Hutōm Malapana, ôsobliwości procesu wytopu żelazła a inksze rzeczy zwiōnzane ze produkcyjōm we tyj hucie. Ôkrōm stawiyń, zwiydzoł ôn teryny rzyki Malapana, dōm chirurga a szulã. Jak sōm padoł, bōł barzo rŏd skuli tukejszego byzuchu. Skuli byzuchu Fridricha II. wystawiōno we hucie pamiōntkowõ tabulã^[11]. We 1793 roku ôstały zbulōne ôstatnie stawiynia po młynie Ozimka, a na jejich placu wystawiōno mechanicznõ werksztelã. Rok niyskorzij ôstała wyprodukowanŏ sam piyrszŏ damfmaszina, blank słożōnŏ ze tajlōw wyprodukowanych we Hucie Malapana. We latach 1794–1796 ôstoł sam ôdlōny piyrszy most, kery ustawiōno na rzyce Strzegōmka we Łażanach. Dwa lata niyskorzij ôdlano sam most dlŏ Berlina – bōł to anfang dugij seryje mostōw ôdlanych we Ôzimku, ze kerych to huta bōła znōmŏ we Prusach a cołkij Ojropie^[12]. We Hucie Malapana pod kōniec XIX. stoleciŏ szprymy zdobywało moc wŏżnych a znōmch perzōnōw jak Johann Friedrich Krigar (tworziciel piyrszyj pruskij damfmasziny), Ottomar Schulze (niyskorniyjszy kerownik glywickij ôdlewni, kery stworzōł ze nij nojnowocześnijszõ ôdlewniã anfangu XIX. stoleciŏ), Wilhelm August Stilarsky (niyskorniyjszy tworziciel roztōmajtych projektōw tworzōnych we krōlewskich hutach Prus) a Franz Moritz (mioł niyskorzij udzioł we stawianiu krōlewskich hut we Glywicach, Berlinie a Sayn). Franz Moritz stworzōł moc projektōw wykōnanych ôd Huty Malapana, realizowoł stworzynie pŏru mostōw (jedyn z nich trefiōł do Petersburga, tedy haupsztadu Rusyje), zôrganizowoł produkcyjõ giwer a tyż utworzōł hutniczy park na ôzimiskij inzli Rehdanza^[13].

Kryzy XIX. stoleciŏ

We latach 1859-1861 bōła kryza we gōrnoślōnskim hutnictwie. Produkcyjŏ fest zmyńszyła sie. Wielość hut na Gōrnym Ślōnsku w latach 1858-1861 śleciała ze 65 do 50. We roku 1859 Huta Malapana miała 8850 talarōw deficytu na kōniec roku. Ôzimske piyce do fryszowaniŏ żelazła zawarto we 1866 roku. Ôstatni wysoki piyc na holckoulã we Ôzimku zagaszōno we 1871 roku. Ciynżko bōło tyż z transportym ercu do huty. Bez kryzã we latach 70. XIX wieku, trza bōło zawrzić wszyjske wysoke piyce w Ôzimku^[14].

Piyrszŏ światowŏ wojna

We czasie anfangu piyrszyj światowyj wojny, hutã zawarto na ōngyfer 3 tydnie, skuli rychtowaniŏ sie do zniszczyniŏ werkōw na Gōrnym Ślōnsku, coby nie dostały sie w rynce Ruskigo Imperyjum, wygranŏ Paula von Hindenburga ale we bataliji pod Tannenbergym, sprawiyła iże do zniszczyniŏ Huty Malapana niy dolazło. We czasie pyrszyj światowyj wojny produkowano sam granaty a tajle do podwodnych szifōw^[15].

Drugŏ światowŏ wojna

We czasie drugij światowyj wojny, gynau we 1940 roku do przimusowych robōt przikludzōno sam piyrsze grupy robotnikōw. Przimusowe robotniki bōły nojczyńścij ze Polski. We 1941 roku przikludzōno tyż grupy sowieckich robotnikōw sebranych ze Stalagu VIIIB - R 530 a R 700, we wielości keluset perzōn^[16].

Huta dzisiej

Dzisio na tajli terynu dŏwnyj huty (zaôbycz pōłnocnyj) sōm sklepy a parki. We jednym ze stawiyń huty je dzisiej Muzeum Hutnictwa Doliny Małej Panwi w Ozimku. Wele mostu Kettenbrücke sōm tabule ze gyszichtowym ôpisym huty. Teryny na kerych dalij je kludzōnŏ huta, sōm dzisiej pod forsztandym sztamgyszeftu Huta Małapanew Sp. z o.o.

Przipisy

↑ Juros 2020 ↓, s. 42.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Kowalski 1980 ↓, s. 5–7.
↑ Juros 2020 ↓, s. 38.
↑ ^4,0 ^4,1 Juros 2020 ↓, s. 34-67.
↑ Juros 2020 ↓, s. 54–55.
↑ Juros 2020 ↓, s. 61–62.
↑ Juros 2020 ↓, s. 59–67.
↑ Juros 2020 ↓, s. 77–79.
↑ Juros 2020 ↓, s. 81–91.
↑ Juros 2020 ↓, s. 93–98.
↑ Juros 2020 ↓, s. 147.
↑ Juros 2020 ↓, s. 103–119.
↑ Juros 2020 ↓, s. 122–123.
↑ Kowalski 1980 ↓, s. 9–11.
↑ Kowalski 1980 ↓, s. 17.
↑ Kowalski 1980 ↓, s. 33.

Bibliografijŏ

Józef Tomasz Juros: W Dolinie Małej Panwi: historia fryderycjańskiej osady hutniczej Ozimek/Malapane od 1754 do 1945 roku. Ôzimek: Stowarzyszenie Dolina Małej Panwi, 2020. ISBN 978-83-929717-7-1.
Zbigniew Kowalski: Dzieje Huty Małapanew w Ozimku 1754-1979. Jan Kwak, Jan Meissner. Ôpole: Instytut Śląski w Opolu, 1980.

[CITEREFJuros202042-1] Juros 2020 ↓, s. 42.

[CITEREFKowalski19805–7-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Kowalski 1980 ↓, s. 5–7.

[CITEREFJuros202038-3] Juros 2020 ↓, s. 38.

[CITEREFJuros202034-67-4] 4,0 ^4,1 Juros 2020 ↓, s. 34-67.

[CITEREFJuros202054–55-5] Juros 2020 ↓, s. 54–55.

[CITEREFJuros202061–62-6] Juros 2020 ↓, s. 61–62.

[CITEREFJuros202059–67-7] Juros 2020 ↓, s. 59–67.

[CITEREFJuros202077–79-8] Juros 2020 ↓, s. 77–79.

[CITEREFJuros202081–91-9] Juros 2020 ↓, s. 81–91.

[CITEREFJuros202093–98-10] Juros 2020 ↓, s. 93–98.

[CITEREFJuros2020147-11] Juros 2020 ↓, s. 147.

[CITEREFJuros2020103–119-12] Juros 2020 ↓, s. 103–119.

[CITEREFJuros2020122–123-13] Juros 2020 ↓, s. 122–123.

[CITEREFKowalski19809–11-14] Kowalski 1980 ↓, s. 9–11.

[CITEREFKowalski198017-15] Kowalski 1980 ↓, s. 17.

[CITEREFKowalski198033-16] Kowalski 1980 ↓, s. 33.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]