Pōdź kaj inhalt

Ślůnsko godka: Porōwnanie wersyji

Ze Wikipedia
Przeglądaj historię interaktywnie
← Starszŏ edycyjŏNowszŏ edycyjŏ →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
wiele drobnych zmian
m Wycofano sprowjyńe użytkowńika 95.160.189.100 (godka). Autor prziwrůcůnej wersyji to Krol111.bot.
Linijŏ 1: Linijŏ 1:
{{Godka infoszachtla
na chuj to żyje
|mjano =
|mjano_rodzocz = ślůnskij
|włosne = Ślůnsko godka
|farba = lightblue
|uoficjalno = ''ńikaj''
|kreje = [[Ślůnsk]] (we grańicach [[Polsko|Polski]] a [[Czesko Republika|Czeskij Republiki]]), [[Mjymcy]], [[USA]]
|sztrefa =
|używacze = 509 000<ref name="stat.gov.pl">[http://web.archive.org/web/20121221235509/http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LUD_raport_z_wynikow_NSP2011.pdf Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport z wyników] - Central Statistical Office of Poland</ref>
|h1 =
|h2 =
|rank =
|umarto_godka =
|familijo = [[Indoojropejske godki]]<br />
&nbsp;[[Słowjańske godki]]<br />
&nbsp;&nbsp;[[Zachodńosłowjańske godki]]<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Lechicke godki]]<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Ślůnsko godka'''
|djalekty =
|szrajbůnek = pomjyńůne [[łaćińske abecadło]]
|wspjyrkowo =
|wspjyrkowo_ze =
|agyncyjo =
|iso1 =
|iso2 =
|iso3 = szl
|karta = [[Plik:Languages of CE Europe-3.PNG|thumb|center]]
|karta_legynda =
}}
'''Ślůnsko godka''' ('''ślůnski''', '''ślůnsko mołwa'''; roz za kedy mjanowano uod jeji używoczůw: '''pů naszymu'''; wymowa podug [[Mjyndzynorodowe Fůnetyczne Abecadło|Mjyndzynorodowygo Fůnetycznygo Abecadła]]: [[Wikipedyjo:Prawidła zapisowańo|['ɕlonskɔ 'gɔtka]]]) – godka, podug keryj godajům rdzynne ludźe [[Gůrny Ślůnsk|Gůrnygo Ślůnska]] a reliktowo tajla ludźůw [[Dolny Ślůnsk|Dolnygo Ślůnska]].<ref>[[Tomasz Kamusella]]. 2013. The Silesian Language in the Early 21st Century: A Speech Community on the Rollercoaster of Politics (z 1-35). ''Die Welt der Slaven''. Vol 58, Nr 1.</ref> We [[Norodowy Wszechuobecny Wykoz|Norodowym Wszechuobecnym Wykoźe]] we [[2011]] roku bez 509 tyśůncůw perzůnůw pośwjodczůło ślůnski jako důmowo godka<ref name="stat.gov.pl"/><ref>Podug Norodowygo Wszechuobecnygo Wykozu ze [[2002]] roku 56 tyśyncy Ślůnzokůw (40 tyśyncy s wojewůdztwa ślůnskigo) zadeklarowało, iże důma posuguje śe godkům ślůnskům.</ref>. Tajla ś ńich przebywo za krejůma [[Polsko|Polski]] - we [[Mjymcy|Mjymcach]], [[Czesko Republika|Czeskij Republice]] a [[USA]]. Ślůnsko godka, podug [[SIL International]], wrachowuje śe do [[lechicke godki|grupy lechickij]] [[zachodńosłowjańske godki|zachodńosłowjańskich godkůw]]<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=szl SIL International]</ref>. Nojbliższe ji godki to [[polsko godka|polsko]], [[kaszubsko godka|kaszubsko]], [[sorbske godki|godki sorbske]] ([[gůrnosorbsko godka|gůrno-]] a [[dolnosorbsko godka|dolno-]]) a tyż [[czesko godka|czesko]] a [[słowacko godka|słowacko]].
Ślůnsko mołwa uodrůżńo śe uod inkszych godek słowůma, [[Fůnetyka|fůnetykům]] a [[Uortografijo|uortografijům]]. We [[Polsko|polskij]] naukowyj literaturze důminuje poglůnd, co etnolekt ślůnski je skupinům [[Gwara|gwarůw]] abo djalektůw/poddjalektůw we ramach [[Polsko godka|polskij godki]].
== Mjanowańy ==
=== We ślůnskij godce ===
Godka mo kupa roztůmajtych mjanůw, używanych rzodźi lebo czyńśći. W [[Internec]]u nojbarzi popularne je ''ślůnsko godka''. Drugim używanym tyż je przimjotńik ''ślůnski'', kery pochodźi uod wyrażyńo "jynzyk ślůnski" (samo słowo ''jynzyk'' ńy mo we ślůnskim, na uopach do [[polsko godka|polskigo]], znoczyńo godki; podańy je we [[gůrnosorbsko godka|godce gůrno-]] a [[dolnosorbsko godka|dolnosorbskij]], kaj używo śe uokryślyńůw ''hornjoserbski'' a ''dolnoserbski'', nale słowo godka mo śe tam jako ''reč'' a ''rěc'', eli je babskij zorty).

Roz za kedy trefjo śe tyż pojstrzůd rodźimych ludźi używajůncych godki uokreślyńa: ''pů naszymu'', ''ślůnsko rzecz'', ''prawjyńy'', ''rzůndzyńy'', ''ślůnsko mowa'' (tyż ''mołwa'').

=== We polskij godce ===
Skiż tygo, co ńy mo ślůnski statusa godki we przekůnańu ńykerych [[Polska|polskich]] godkoznowcůw, godo śe uo ńi ''dialekt śląski'' (ślůnski djalekt) a roz za czas tyż ''gwara śląska'' (ślůnsko gwara).

=== We inkszych godkach ===
Nojczyńśći mjano lo godki pochodźi uod [[łaćina|łaćinskigo]] mjana [[Ślůnsk]]a - ''Silesia''. Bestůż je na tyn przikłod ''Silesian language'' ([[angelsko godka]]), ''Langue silésienne'' ([[francusko godka]]), ''Sziléziai nyelv'' ([[madźarsko godka]]) a ''Сілезька мова'' ([[ukrajińsko godka]]). Ńykere godki zaadaptowały mjano zy [[mjymjecko godka|mjymjeckigo]] ''Schlesien'', jako bajszpil ''Šlešćina'' ([[gůrnosorbsko godka]]), ''Schlesisk'' ([[norwesko godka]]) a ''Шлезиски јазик'' ([[macedůńsko godka]]). We [[czesko godka|czeskij godce]] pado śe ''Slezský jazyk'' abo ''Slezština''.

== Fůnologijo ==
=== Spůłgłoski ===
Systym spůłgłoskowy przedstowjo śe fest podańy na [[polsko godka]]:
{| class="wikitable"
! &nbsp;
! [[Spůłgłoska dwuwargowo|Dwuwargowe]]
! [[Spůłgłoska wargowo-zymbowo|Wargowo-<br />zymbowe]]
! [[Spůłgłoska zymbowo|Zymbowe]]
! [[Spůłgłoska zadźůnsłowo|Zadźůnsłowe]]
! [[Spůłgłoska przodkowopůdńybjynno|Przodkowo-<br />půdńybjynne]]
! [[Spůłgłoska mjynkopůdńybjynno|Mjynko-<br />půdńybjynne]]
|-
! align=left | [[Spůłgłoska zwarto|Zwarte]]
| [[spůłgłoska zwarto dwuwargowo bezdźwjynczno|p]] [[spůłgłoska zwarto dwuwargowo dźwjynczno|b]]
| &nbsp;
| [[spůłgłoska zwarto zymbowo bezdźwjynczno|t]] [[spůłgłoska zwarto zymbowo dźwjynczno|d]]
| &nbsp;
| &nbsp;
| [[spůłgłoska zwarto mjynkopůdńybjynno bezdźwjynczno|k]] [[spůłgłoska zwarto mjynkopůdńybjynno dźwjynczno|g]]
|-
! align=left | [[Spůłgłoska zwarto-szczelinowo|Zwarto-<br />szczelinowe]]
| &nbsp;
| &nbsp;
| [[Spůłgłoska zwarto-szczelinowo dźůnsłowo bezdźwjynczno|{{unicode|ʦ}}]] [[Spůłgłoska zwarto-szczelinowo dźůnsłowo dźwjynczno|{{unicode|ʣ}}]]
| [[Spůłgłoska zwarto-szczelinowo zadźůnsłowo bezdźwjynczno|{{unicode|ʧ}}]] [[Spůłgłoska zwarto-szczelinowo zadźůnsłowo dźwjynczno|{{unicode|ʤ}}]]
| [[Spůłgłoska zwarto-szczelinowo dźůnsłowo-půdńybjynno bezdźwjynczno|{{unicode|ʨ}}]] [[Spůłgłoska zwarto-szczelinowo dźůnsłowo-půdńybjynno dźwjynczno|{{unicode|ʥ}}]]
| &nbsp;
|-
! align=left | [[Spůgłoska szczelinowo|Szczelinowe]]
| &nbsp;
| [[Spůłgłoska szczelinowo wargowo-zymbowo bezdźwjynczno|f]] [[Spůłgłoska szczelinowo wargowo-zymbowo dźwjynczno|v]]
| [[Spůłgłoska szczelinowo dźůnsłowo bezdźwjynczno|s]] [[Spůłgłoska szczelinowo dźůnsłowo dźwjynczno|z]]
| [[Spůłgłoska szczelinowo zadźůnsłowo bezdźwjynczno|{{unicode|ʃ}}]] [[Spůłgłoska szczelinowo zadźůnsłowo dźwjynczno|{{unicode|ʒ}}]]
| [[spůłgłoska szczelinowo dźůnsłowo-půdńybjynno bezdźwjynczno|{{unicode|ɕ}}]] [[spůłgłoska szczelinowo dźůnsłowo-půdńybjynno dźwjynczno|{{unicode|ʑ}}]]
| [[spůłgłoska szczelinowo mjynkopůdńybjynno bezdźwjynczno|x]]
|-
! align=left | [[Spůłgłoska nosowo|Nosowe]]
| [[spůłgłoska nosowo dwuwargowo|m]]
| &nbsp;
| [[spůłgłoska nosowo zymbowo|n]]
| &nbsp;
| [[spůłgłoska nosowo půdńybjynno|{{unicode|ɲ}}]]
| [[spůłgłoska nosowo mjynkopůdńybjynno|{{unicode|ŋ}}]]
|-
! align=left | [[Spůłgłoska půłuodymkńynto|Půłuodymkńynte]]
| [[Spůłgłoska půłuodymkńynto wargowo-mjynkopůdńybjynno|w]]
| &nbsp;
|
| [[spůłgłoska boczno dźůnsłowo|l]] [[spůłgłoska drżůnco dźůnsłowo|r]]
| [[spůłgłoska půłuodymkńynto půdńybjynno|j]]
| &nbsp;
|-
|}

=== Samoguoski ===
[[Plik:Samouguoski slunskij godki.PNG|thumb|right|Systema samoguoskowo ślůnskigo]]
We godce ślůnskij do śe normalńy wyrůżńić 7 samogłoskůw, nale we ńykerych djalyktach sům tyż jake samogłoski szpecyjolne.

Podstawowo systema samogłoskowo rozrůżńo samogłoski [[Mjyndzynorodowy Alfabyt Fůnetyczny|[a]]], [[Mjyndzynorodowy Alfabyt Fůnetyczny|[e]]], [[Mjyndzynorodowy Alfabyt Fůnetyczny|[ɛ]]], [[Mjyndzynorodowy Alfabyt Fůnetyczny|[i]]], [[Mjyndzynorodowy Alfabyt Fůnetyczny|[ɔ]]], [[Mjyndzynorodowy Alfabyt Fůnetyczny|[o]]], [[Mjyndzynorodowy Alfabyt Fůnetyczny|[u]]], [[Mjyndzynorodowy Alfabyt Fůnetyczny|[ɨ]]], szkryflanych kej '''a''', '''e''', '''e''', '''i''', '''o''', '''ů''', '''u''' a '''y'''.

[[Ćeszyński djalekt]], [[glywicki djalekt]], [[kluczborski djalekt]] a [[uopolski djalekt]] mojům tyż nosowe '''y''', uoznaczůne kej [[IPA|[ɨ̃]]].

== Historyjo ==
[[Plik:Ksiega Henrykowska01.jpg|thumb|Bezmaś pjyrszy zac we ślůnskij godce]]
Pjyrszym hanszriftym, na kery śe przistowo, iże we ńim uostała użyto ślůnsko godka, je [[Kśynga Henrykowsko]] (Hańcowy Festbuch)<ref>http://slunskoeka.pyrsk.com/gysichta.html#02.</ref>. Padze tam wywołane zdańe ''dai ut ia pobrusa a ti poziwai'', kere uoznoczo ''dej, dyć jo pobrusza, a ty poczywej'' ([[polsko godka|pol]]: ''daj, niech ja pomielę, a ty odpocznij''). Bezto, co tyn zac barźi podany je na ślůnsko godka, pokozała śe starość, eli je to blank ślůnski abo polski, a jużći [[strzedńowjecze|strzedńowjeczny]] miszůng tych godek.

Za pjyrsze, mjano ''ligwa Sleziana'' (ślůnsko godka) przekozało śe we chrůńice jydnygo żagańskygo [[klosztor]]a, mjanowanyj ''Catalogus abbatum Saganensium'' a kero uostała naszkryflano za [[XIV wjek]]a (postrzůd rokůma [[1392]] a [[1422]]).<ref>http://slunskoeka.pyrsk.com/gysichta.html#03.</ref>

=== Ślůnski dźiśej ===
W teroźńich czasach zaboczyć śe do chudoba a pomjyrańy ślůnskij godki pod ajnflusym [[polsko godka|polskij]]<ref>http://www.gornyslonsk.republika.pl/slgskg.html</ref>. Ńykere gramatikowe kůnstrukcyje charakterystyczne lo ślůnskigo, mjyńo śe na wszechuobecny polski, ntp. mjast ''Być na wjelaś rokůw stary'' godo śe czynsto ''Mjeć ileś lot''. Ślůnsko godka rygjůnalno mo śe tyż u ńykerych kej godka ludźi bez ausbildůnga a ńyuoklanych<ref>http://zdaryna.nowiny.pyrsk.com/zpuna3.php?tymat=0</ref>.

Atoli ślůnsko godka tam, kaj je we użyću, ńy mo uoficyjalnygo statusa, to dźynki [[internec]]owi po prowdźe terozki uodżywo. Brano je tyż do [[ryklama|ryklamůw]]<ref>http://forum.gazeta.pl/forum/72,2.html?f=34281&w=76959439</ref>. Ze godki potocznyj uoddźylo śe typowy slang, powstajům nowe uokreślyńa, kej na tyn przikuod ''mobilńok'' ([[polsko godka|pol]]. ''telefon komórkowy'') lebo ''szlustydźyń'' ([[polsko godka|pol]]. ''weekend'')<ref>http://punasymu.com/_indexs.php?id=rozmuwki/rozmuwki_nowomodne-s</ref>.

Na poczůnku styczńa zaczůn fungować ferajn [[Pro Loquela Silesiana]], kery dowo se za cyl pjastowańy a průmowańy ślůnskij godki. Postrzůd jigo założyćelůw je m.in. Bogdan Kallus, autor "Słownika gůrnoślůnskij godki", Mirosław Syniawa, kery we 2007 roku narychtowoł tekst internecowego dyktanda we ślůnskij godce, a Rafał Adamus, ekůnůmista ze [[Chorzůw|Chorzowa]]<ref>(pl)"[http://miasta.gazeta.pl/katowice/1,35063,4963593.html Silesiana: Śląska mowa nie dla idiotów]" Gazeta Wyborcza, 25 lutygo 2008.</ref>.

== Słowńictwo ==
Na formowańy śe słowńictwa godki ajnflus mjały pożyczki ze godek: [[Polsko godka|polskij]], [[Czesko godka|czeskij]] (a rodszy [[morawsko godka|morawskij]], fůngůjůncygo dowńij kej uodrymbno godka), [[Mjymjecko godka|mjymjeckij]] (tajli s [[Dolnoślůnsko godka|germańskigo djalyktu ślůnskigo]], ńiźli ze standardowygo mjymjeckigo) a tyż [[Słowacko godka|słowackij]]. W godce ty przewożo zdrzůdłosłůw [[Godki słowjańske|zachodńo-słowjański]]. Srogo tajla wyrażyńůw bliższo je rodszy [[Staropolska godka|godce staropolskij]], a kůnkretńy sůmśedńym djalyktům wjelgopolskimu i mołopolskymu a [[Dolnołůżycko godka|godce dolnołůžyckij]], [[Gůrnosorbsko godka|gůrnosorbskij]] i morawskij, kej wspůłczesnymu standardowymu polskimu.

Krům tygo, do śe tyż nolyźć słowa s takich godek, kej [[francusko godka|francusko]], [[laszsko godka|laszsko]], [[łaćina]], [[słowacko godka|słowacko]], [[starowysokomjymjecko godka|starowysokomjymjecko]], [[strzedńowysokomjymjecko godka|strzedńowysokomjymjecko]], [[strzedńońiderlandzko godka|strzedńońiderlandzko]] a [[italsko godka|italsko]]<ref>[http://slunskoeka.pyrsk.com/downloads/dykcjunorz_wersyjo_3.pdf Dykcjunorz polsko-ślůnski we serwiśe slunskoeka.pyrsk.com]</ref>.
=== Słowńictwo typowo ślůnske ===
[[Plik:Familoki w Chwałowicach554.jpg|thumb|Do polskigo wlazły uode ślůnskigo uokryślyńa, na kere śe ńy dało nolyźć jakigo polskigo, kej lo [[familok]]a.]]
Choća tela godek mjoło ajnflus na ślůnski, mo uůn tyż słowa, kere sům typowo ślůnske. Ńy uobstały śe uůne we inszych godkach, djalyktach lebo gwarach, uostały śe ino we ślůnskich. Godkoznowce za taky uokryślyńa uznowajům mjyndzy inkszymi ''swaczyna'', ''kopruch'', ''starzik'', ''dokorzůnd'' a inksze<ref>http://artur.czesak.webpark.pl/Stronica/Slask/index.html</ref>. Co wjyncyj, do śe tyż trefić jake słowa ślůnske we inkszych godkach. Towům pożyczkům we [[polsko godka|polski godce]] sům uokryślyńa [[kuchńa ślůnsko|jodła]], jako bajszpil ''[[modro kapusta]]'', ''[[ćapkapusta|ciapkapusta]]'' a ''wodzionka'' ([[wodźůnka]]), nale sům tyż take bez polskigo uodpowjedńika, ntp. ''[[familok]]''. Roz na kedy ajnfachowo stosuje śe tyż ślůnske gysztele, jako bajszpil ''po ptokach'' ([[polsko godka|pol]]. za późno). We [[wilamowicko godka|wilamowickim]] majům słowo ''uöbroz'', kere śe mo za polski ajnflus<ref>http://zakorzenianie.most.org.pl/za14/03.htm</ref>, nale we literackij godce ńy uokozuje śe [[prelabjalizacyjo]], stůnd moge to być uod ślůnskigo.

== Alfabyt ślůnskij godki ==
Już uod somygo anfangu robůt nad ślůnskům kodyfikacyjům bůły problymy kej uoddoć głoski kere ńy wystympujům we [[polsko godka|polskij godce]], a gynał '''ů''' a '''u''' pochodzůnce s [[prelabjalizacyjo|prelabjalizacyje]]. Dowańy sam '''ł''' kej we słowje uoko ńy mjało cweku, kej ńy bůło tukej zachowane starodowne prawidło uo ł jako nachfolgera l welaryzowanygo.

W [[Internec]]u, kej tyż i poza ńim<ref>[http://pl.wikinews.org/wiki/Katowice:_I_Marsz_Autonomii Je uůn tyż powszechńy używany na transparyntach RAŚ s napisym GŮRNY ŚLUNSK (relacyjo z IMA we Wikinews)]</ref> wywołany je nostympujůncy alfabyt<ref>[http://www.google.pl/search?q=%C5%9Bl%C5%AFnsko+godka&ie=utf-8&oe=utf-8&aq=t&rls=org.mozilla:pl:official&client=firefox-a Wyniki sznupańo "ślůnsko godka"].</ref>:

{| class="wikitable"
|-
| [[A]]a
| [[B]]b
| [[C]]c
| [[Ć]]ć
| [[Č]]č
| [[D]]d
| [[E]]e
| [[F]]f
| [[G]]g
| [[H]]h
| [[I]]i
| [[J]]j
| [[K]]k
| [[L]]l
| [[M]]m
| [[N]]n
| [[Ń]]ń
| [[O]]o
| [[P]]p
| [[R]]r
| [[Ř]]ř
| [[S]]s
| [[Ś]]ś
| [[Š]]š
| [[T]]t
| [[U]]u
| [[Ů]]ů
| [[W]]w
| [[Y]]y
| [[Z]]z
| [[Ź]]ź
| [[Ž]]ž
|}

Atoli ten warjant szkryflańo je używany nojczyńśći, istńijům tyż inksze szrajbůngi, zawjyrajůnce np. '''v''', '''ú''', '''ũ''' a '''ô'''. Pojawjajům śe uůne atoli sporadyczńy. Uogůlńy, godka ślůnsko może być szkryflono 10 alfabytůma, co sům gorzij lebo lepij widźane<ref>http://www.dyktando.org/?id=ortografia</ref>.

== Djalykty a zrůżńicowańy rygjůnalne ==
[[Plik:Lach Silesian dialect and Cieszyn Silesian dialect.png|thumb|right|Grańica [[Czechy|czesko]]-[[Polska|polsko]] je stykym dwůch djalyktůw ślůnskich - [[Ćeszyński djalekt|ćeszyńskigo]] a [[laszsko godka|laszskigo]].]]
Godka ślůnsko ńy je wszandy jednako we wszyjskich tajlach [[Gůrny Ślůnsk|Gůrnygo Ślůnska]]. Inakszy godo śe wele [[Ćeszyn]]a, inakszy – wele [[Uopole|Uopola]]. To, co je mjanowone u użytkowńikůw ślůnskigo ''[[djalykt]]ůma''<ref>[http://www.scdk.pl/zroznicowanie_etnograficzne_obecnego_wojewodztwa_slaskiego.php Informacyje na zajće uorgańizacyje Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego]</ref><ref>[[Alfred Zaręba|Zaręba Alfred]], ''Szkice z dialektologii śląskiej''; [[Katowice]]: [[Śląski Instytut Naukowy]], 1988 - 504 s.: mapy, 1 portr.</ref>, bez ńykerych godkoznowcůw [[Polska|polskich]] uokreślo śe kej ''gwary etnolektu ślůnskigo''<ref>Uo zaliczańu gwar ślůnskich do polskij godki, uob. B. Wyderka, O wielojęzyczności Śląska, "Indeks. Pismo Uniwersytetu Opolskiego" 2004 nr 55-56.</ref>. Wspůłcześńy do śe wyrůżńić 7 uodmjon godki ślůnskij: [[Ćeszyński djalekt|ćeszyńsko]], [[Glywicki djalekt|gliwicko]], [[jabłůnkowski djalekt|jabłůnkowsko]], [[Kluczborski djalekt|kluczborsko]], [[Ńymodliński djalekt|ńymodlińsko]], [[Průdńicki djalekt|průdńicko]] a [[uopolski djalekt|uopolsko]]<ref>http://slunskoeka.pyrsk.com/farby.html</ref>.

Ślůnski ńy je jydnolity a na růżnych uobszarach kulturowo-historycznych do śe trefić zarůwno roztůmajte znoczyńo tych samych słůw, kej a jejich růżno wymowo. Ńy wszyjske wjync cechy djalyktu uopisane wystympujům na wszyjskych jigo uobszarach. Czynsto ale wystympujům m.in. [[labjalizacyjo]], [[mazurzyńy]] a [[jabłůnkowańy]].

== Kodyfikacyjo a godka literacko ==
[[Plik:Library of Congress.jpg|thumb|right|200px||Bibljoteka Kůngresu USA jako pjyrszo mjyndzynarodowo uorgańizacyjo nodoło ślůnskimu statusa godki]]
Terozki trwo robota nade wytworzyńym literackij godki ślůnskij. Używany we [[Internec]]u waryjant ślůnskij godki je uoparty zauobycz na djalyktach, we kerych śe godo we becyrku [[Katowice|Katowic]] a [[Gliwice|Gliwic]]. Uod [[Lata 30. XX wjeku|lot 30. XX w.]] egzystuje już ślůnsko mikrogodka literacko – [[Laszsko godka|laszsko]], ustandaryzowano bez frydeckigo pisorza Erwina Goja, wywołanygo kej [[Óndra Łysohorsky]], nale zostoł uoparty na grůńće pograńicznyj ślůnsko-morawskij gwary gůrnouostrawskij, beztůż ńy je uůn reprezyntantym lo zespoła djalyktůw ślůnskych.

[[Bibljoteka Kůngresu USA]] [[18 lipca]] [[2007]] wepisała ślůnsko godka we regest godek śwjata<ref>[http://katowice.naszemiasto.pl/archiwum/1718184,slaski-wsrod-jezykow-swiata,id,t.html katowice.naszemiasto.pl]</ref>. Ślůnsko godka uostała tyż zaregistrowano we Mjyndzynorodowy Uorgańizacyji Godkowyj, kaj przidano uůnyj kod [[Mjyndzynrodowo Uorgańizacyjo Normalizacyjno|ISO]]: "szl"<ref>[http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=szl SIL International, Documentation for ISO 639 identifier: szl].</ref>. Bůły to pjyrsze kroki zdatne do stworzyńo m.in. [[ślůnsko Wikipedyjo|ślůnskij Wikipedyje]].

== Bajszpil użyćo godki ==

{{cytot|Wszyjske ludźe rodzům śe swobodne a růwne we swojim werće a prawach. Sům uůne uobdarzůne filipym a sůmńyńym a majům powinność wzglyndym inkszych jak brat s bratym postympować.|Artikel 1.}}

Wymowa we [[IPA]]:
<center>[[Mjyndzynorodowy Alfabyt Fůnetyčny|/'fʂɨjske 'luʥɛ 'rɔʣom ɕɛ sfɔ'bɔdnɛ a 'rovnɛ vɛ 'sfɔjim 'vɛrʨɛ a 'pravax som 'wonɛ wɔbda'ʐonɛ fi'lipɨm a sum'ɲɨɲɨm a 'majom pɔ'vin:ɔɕʨ 'vzglɨndɨm 'iŋkʂɨx jak brat s 'bratɨm pɔstɨm'pɔvaʨ/]]</center>

{{Przipisy}}

== Uobejzdrzij tyż ==
* [[Alfabyt ślůnski Steuera]]
* [[Ślůnsko mjymjecko godka]]

== Linki zewnyntrzne ==
* [http://www.omniglot.com/writing/silesian.php Uo ślůnskij godce na portalu omniglot.com]
* [http://en.wikibooks.org/wiki/Silesian Kurs ślůnskij godki na angleskich Wikibooks]
* [http://punasymu.com/_indexs.php Pů našymu – djalykt ślůnski kodyfikowůny]
* [http://www.nowiny.pyrsk.com Ślůnske Nowiny – pjyrszy ślůnski serwis informacyjny]
* [http://www.slunskoeka.pyrsk.com Ślůnsko Eka – dykcjůnorz atp.]
* [http://proloquelasilesiana.xad.pl/portal.php Portal "Pro Loquela Silesiana"]
* [http://www.republikasilesia.com/jynzyk-szloonski/index.html Jynzyk S'loonski]
* [http://sweb.cz/ls78/ponaszymu.htm Po naszymu - Teshen Silesian]
* [http://www.blaf.cz/index.php?body=slovnik Slovník ponaszimu]
* [http://mic.rkka.cz/povesti.html Pověsti slezského lidu] ({{lang-cs||}})
* [http://www.dmoz.org/Test/World/%C5%9Al%C5%AFnski/ Ślůnski w katalogu ODP] ({{lang-cs||}})

{{Słowjańske godki}}

[[Kategoryjo:Ślůnsko godka|*]]
[[Kategoryjo:Ślůnsk|Ślůnsko godka]]
[[Kategoryjo:Godki Polski|Ślůnsko godka]]

Wersyjŏ ze dnia 20:40, 22 siy 2016

Ślůnsko godka
Godany we Ślůnsk (we grańicach Polski a Czeskij Republiki), Mjymcy, USA
Używacze 509 000[1]
Familijo Indoojropejske godki

 Słowjańske godki
  Zachodńosłowjańske godki
   Lechicke godki
   Ślůnsko godka

Abecadło pomjyńůne łaćińske abecadło
Uoficjalny sztatus
Uoficjalno we ńikaj
Regulowano uod Ńy je regulowano
Kody
ISO 639-1 żodyn
ISO 639-2
ISO 639-3 szl

Ślůnsko godka (ślůnski, ślůnsko mołwa; roz za kedy mjanowano uod jeji używoczůw: pů naszymu; wymowa podug Mjyndzynorodowygo Fůnetycznygo Abecadła: ['ɕlonskɔ 'gɔtka]) – godka, podug keryj godajům rdzynne ludźe Gůrnygo Ślůnska a reliktowo tajla ludźůw Dolnygo Ślůnska.[2] We Norodowym Wszechuobecnym Wykoźe we 2011 roku bez 509 tyśůncůw perzůnůw pośwjodczůło ślůnski jako důmowo godka[1][3]. Tajla ś ńich przebywo za krejůma Polski - we Mjymcach, Czeskij Republice a USA. Ślůnsko godka, podug SIL International, wrachowuje śe do grupy lechickij zachodńosłowjańskich godkůw[4]. Nojbliższe ji godki to polsko, kaszubsko, godki sorbske (gůrno- a dolno-) a tyż czesko a słowacko. Ślůnsko mołwa uodrůżńo śe uod inkszych godek słowůma, fůnetykům a uortografijům. We polskij naukowyj literaturze důminuje poglůnd, co etnolekt ślůnski je skupinům gwarůw abo djalektůw/poddjalektůw we ramach polskij godki.

Mjanowańy

We ślůnskij godce

Godka mo kupa roztůmajtych mjanůw, używanych rzodźi lebo czyńśći. W Internecu nojbarzi popularne je ślůnsko godka. Drugim używanym tyż je przimjotńik ślůnski, kery pochodźi uod wyrażyńo "jynzyk ślůnski" (samo słowo jynzyk ńy mo we ślůnskim, na uopach do polskigo, znoczyńo godki; podańy je we godce gůrno- a dolnosorbskij, kaj używo śe uokryślyńůw hornjoserbski a dolnoserbski, nale słowo godka mo śe tam jako reč a rěc, eli je babskij zorty).

Roz za kedy trefjo śe tyż pojstrzůd rodźimych ludźi używajůncych godki uokreślyńa: pů naszymu, ślůnsko rzecz, prawjyńy, rzůndzyńy, ślůnsko mowa (tyż mołwa).

We polskij godce

Skiż tygo, co ńy mo ślůnski statusa godki we przekůnańu ńykerych polskich godkoznowcůw, godo śe uo ńi dialekt śląski (ślůnski djalekt) a roz za czas tyż gwara śląska (ślůnsko gwara).

We inkszych godkach

Nojczyńśći mjano lo godki pochodźi uod łaćinskigo mjana Ślůnska - Silesia. Bestůż je na tyn przikłod Silesian language (angelsko godka), Langue silésienne (francusko godka), Sziléziai nyelv (madźarsko godka) a Сілезька мова (ukrajińsko godka). Ńykere godki zaadaptowały mjano zy mjymjeckigo Schlesien, jako bajszpil Šlešćina (gůrnosorbsko godka), Schlesisk (norwesko godka) a Шлезиски јазик (macedůńsko godka). We czeskij godce pado śe Slezský jazyk abo Slezština.

Fůnologijo

Spůłgłoski

Systym spůłgłoskowy przedstowjo śe fest podańy na polsko godka:

  Dwuwargowe Wargowo-
zymbowe 		Zymbowe Zadźůnsłowe Przodkowo-
půdńybjynne 		Mjynko-
půdńybjynne
Zwarte p b   t d     k g
Zwarto-
szczelinowe 		    ʦ ʣ ʧ ʤ ʨ ʥ  
Szczelinowe   f v s z ʃ ʒ ɕ ʑ x
Nosowe m   n   ɲ ŋ
Půłuodymkńynte w   l r j  

Samoguoski

Systema samoguoskowo ślůnskigo

We godce ślůnskij do śe normalńy wyrůżńić 7 samogłoskůw, nale we ńykerych djalyktach sům tyż jake samogłoski szpecyjolne.

Podstawowo systema samogłoskowo rozrůżńo samogłoski [a], [e], [ɛ], [i], [ɔ], [o], [u], [ɨ], szkryflanych kej a, e, e, i, o, ů, u a y.

Ćeszyński djalekt, glywicki djalekt, kluczborski djalekt a uopolski djalekt mojům tyż nosowe y, uoznaczůne kej [ɨ̃].

Historyjo

Bezmaś pjyrszy zac we ślůnskij godce

Pjyrszym hanszriftym, na kery śe przistowo, iże we ńim uostała użyto ślůnsko godka, je Kśynga Henrykowsko (Hańcowy Festbuch)[5]. Padze tam wywołane zdańe dai ut ia pobrusa a ti poziwai, kere uoznoczo dej, dyć jo pobrusza, a ty poczywej (pol: daj, niech ja pomielę, a ty odpocznij). Bezto, co tyn zac barźi podany je na ślůnsko godka, pokozała śe starość, eli je to blank ślůnski abo polski, a jużći strzedńowjeczny miszůng tych godek.

Za pjyrsze, mjano ligwa Sleziana (ślůnsko godka) przekozało śe we chrůńice jydnygo żagańskygo klosztora, mjanowanyj Catalogus abbatum Saganensium a kero uostała naszkryflano za XIV wjeka (postrzůd rokůma 1392 a 1422).[6]

Ślůnski dźiśej

W teroźńich czasach zaboczyć śe do chudoba a pomjyrańy ślůnskij godki pod ajnflusym polskij[7]. Ńykere gramatikowe kůnstrukcyje charakterystyczne lo ślůnskigo, mjyńo śe na wszechuobecny polski, ntp. mjast Być na wjelaś rokůw stary godo śe czynsto Mjeć ileś lot. Ślůnsko godka rygjůnalno mo śe tyż u ńykerych kej godka ludźi bez ausbildůnga a ńyuoklanych[8].

Atoli ślůnsko godka tam, kaj je we użyću, ńy mo uoficyjalnygo statusa, to dźynki internecowi po prowdźe terozki uodżywo. Brano je tyż do ryklamůw[9]. Ze godki potocznyj uoddźylo śe typowy slang, powstajům nowe uokreślyńa, kej na tyn przikuod mobilńok (pol. telefon komórkowy) lebo szlustydźyń (pol. weekend)[10].

Na poczůnku styczńa zaczůn fungować ferajn Pro Loquela Silesiana, kery dowo se za cyl pjastowańy a průmowańy ślůnskij godki. Postrzůd jigo założyćelůw je m.in. Bogdan Kallus, autor "Słownika gůrnoślůnskij godki", Mirosław Syniawa, kery we 2007 roku narychtowoł tekst internecowego dyktanda we ślůnskij godce, a Rafał Adamus, ekůnůmista ze Chorzowa[11].

Słowńictwo

Na formowańy śe słowńictwa godki ajnflus mjały pożyczki ze godek: polskij, czeskij (a rodszy morawskij, fůngůjůncygo dowńij kej uodrymbno godka), mjymjeckij (tajli s germańskigo djalyktu ślůnskigo, ńiźli ze standardowygo mjymjeckigo) a tyż słowackij. W godce ty przewożo zdrzůdłosłůw zachodńo-słowjański. Srogo tajla wyrażyńůw bliższo je rodszy godce staropolskij, a kůnkretńy sůmśedńym djalyktům wjelgopolskimu i mołopolskymu a godce dolnołůžyckij, gůrnosorbskij i morawskij, kej wspůłczesnymu standardowymu polskimu.

Krům tygo, do śe tyż nolyźć słowa s takich godek, kej francusko, laszsko, łaćina, słowacko, starowysokomjymjecko, strzedńowysokomjymjecko, strzedńońiderlandzko a italsko[12].

Słowńictwo typowo ślůnske

Do polskigo wlazły uode ślůnskigo uokryślyńa, na kere śe ńy dało nolyźć jakigo polskigo, kej lo familoka.

Choća tela godek mjoło ajnflus na ślůnski, mo uůn tyż słowa, kere sům typowo ślůnske. Ńy uobstały śe uůne we inszych godkach, djalyktach lebo gwarach, uostały śe ino we ślůnskich. Godkoznowce za taky uokryślyńa uznowajům mjyndzy inkszymi swaczyna, kopruch, starzik, dokorzůnd a inksze[13]. Co wjyncyj, do śe tyż trefić jake słowa ślůnske we inkszych godkach. Towům pożyczkům we polski godce sům uokryślyńa jodła, jako bajszpil modro kapusta, ciapkapusta a wodzionka (wodźůnka), nale sům tyż take bez polskigo uodpowjedńika, ntp. familok. Roz na kedy ajnfachowo stosuje śe tyż ślůnske gysztele, jako bajszpil po ptokach (pol. za późno). We wilamowickim majům słowo uöbroz, kere śe mo za polski ajnflus[14], nale we literackij godce ńy uokozuje śe prelabjalizacyjo, stůnd moge to być uod ślůnskigo.

Alfabyt ślůnskij godki

Już uod somygo anfangu robůt nad ślůnskům kodyfikacyjům bůły problymy kej uoddoć głoski kere ńy wystympujům we polskij godce, a gynał ů a u pochodzůnce s prelabjalizacyje. Dowańy sam ł kej we słowje uoko ńy mjało cweku, kej ńy bůło tukej zachowane starodowne prawidło uo ł jako nachfolgera l welaryzowanygo.

W Internecu, kej tyż i poza ńim[15] wywołany je nostympujůncy alfabyt[16]:

Aa Bb Cc Ćć Čč Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Ńń Oo Pp Rr Řř Ss Śś Šš Tt Uu Ůů Ww Yy Zz Źź Žž

Atoli ten warjant szkryflańo je używany nojczyńśći, istńijům tyż inksze szrajbůngi, zawjyrajůnce np. v, ú, ũ a ô. Pojawjajům śe uůne atoli sporadyczńy. Uogůlńy, godka ślůnsko może być szkryflono 10 alfabytůma, co sům gorzij lebo lepij widźane[17].

Djalykty a zrůżńicowańy rygjůnalne

Grańica czesko-polsko je stykym dwůch djalyktůw ślůnskich - ćeszyńskigo a laszskigo.

Godka ślůnsko ńy je wszandy jednako we wszyjskich tajlach Gůrnygo Ślůnska. Inakszy godo śe wele Ćeszyna, inakszy – wele Uopola. To, co je mjanowone u użytkowńikůw ślůnskigo djalyktůma[18][19], bez ńykerych godkoznowcůw polskich uokreślo śe kej gwary etnolektu ślůnskigo[20]. Wspůłcześńy do śe wyrůżńić 7 uodmjon godki ślůnskij: ćeszyńsko, gliwicko, jabłůnkowsko, kluczborsko, ńymodlińsko, průdńicko a uopolsko[21].

Ślůnski ńy je jydnolity a na růżnych uobszarach kulturowo-historycznych do śe trefić zarůwno roztůmajte znoczyńo tych samych słůw, kej a jejich růżno wymowo. Ńy wszyjske wjync cechy djalyktu uopisane wystympujům na wszyjskych jigo uobszarach. Czynsto ale wystympujům m.in. labjalizacyjo, mazurzyńy a jabłůnkowańy.

Kodyfikacyjo a godka literacko

Bibljoteka Kůngresu USA jako pjyrszo mjyndzynarodowo uorgańizacyjo nodoło ślůnskimu statusa godki

Terozki trwo robota nade wytworzyńym literackij godki ślůnskij. Używany we Internecu waryjant ślůnskij godki je uoparty zauobycz na djalyktach, we kerych śe godo we becyrku Katowic a Gliwic. Uod lot 30. XX w. egzystuje już ślůnsko mikrogodka literacko – laszsko, ustandaryzowano bez frydeckigo pisorza Erwina Goja, wywołanygo kej Óndra Łysohorsky, nale zostoł uoparty na grůńće pograńicznyj ślůnsko-morawskij gwary gůrnouostrawskij, beztůż ńy je uůn reprezyntantym lo zespoła djalyktůw ślůnskych.

Bibljoteka Kůngresu USA 18 lipca 2007 wepisała ślůnsko godka we regest godek śwjata[22]. Ślůnsko godka uostała tyż zaregistrowano we Mjyndzynorodowy Uorgańizacyji Godkowyj, kaj przidano uůnyj kod ISO: "szl"[23]. Bůły to pjyrsze kroki zdatne do stworzyńo m.in. ślůnskij Wikipedyje.

Bajszpil użyćo godki

„ Wszyjske ludźe rodzům śe swobodne a růwne we swojim werće a prawach. Sům uůne uobdarzůne filipym a sůmńyńym a majům powinność wzglyndym inkszych jak brat s bratym postympować. ”
— Artikel 1.


Wymowa we IPA:

/'fʂɨjske 'luʥɛ 'rɔʣom ɕɛ sfɔ'bɔdnɛ a 'rovnɛ vɛ 'sfɔjim 'vɛrʨɛ a 'pravax som 'wonɛ wɔbda'ʐonɛ fi'lipɨm a sum'ɲɨɲɨm a 'majom pɔ'vin:ɔɕʨ 'vzglɨndɨm 'iŋkʂɨx jak brat s 'bratɨm pɔstɨm'pɔvaʨ/

Przipisy

  1. ↑ 1,0 1,1 Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport z wyników - Central Statistical Office of Poland
  2. ↑ Tomasz Kamusella. 2013. The Silesian Language in the Early 21st Century: A Speech Community on the Rollercoaster of Politics (z 1-35). Die Welt der Slaven. Vol 58, Nr 1.
  3. ↑ Podug Norodowygo Wszechuobecnygo Wykozu ze 2002 roku 56 tyśyncy Ślůnzokůw (40 tyśyncy s wojewůdztwa ślůnskigo) zadeklarowało, iże důma posuguje śe godkům ślůnskům.
  4. ↑ SIL International
  5. ↑ http://slunskoeka.pyrsk.com/gysichta.html#02.
  6. ↑ http://slunskoeka.pyrsk.com/gysichta.html#03.
  7. ↑ http://www.gornyslonsk.republika.pl/slgskg.html
  8. ↑ http://zdaryna.nowiny.pyrsk.com/zpuna3.php?tymat=0
  9. ↑ http://forum.gazeta.pl/forum/72,2.html?f=34281&w=76959439
  10. ↑ http://punasymu.com/_indexs.php?id=rozmuwki/rozmuwki_nowomodne-s
  11. ↑ (pl)"Silesiana: Śląska mowa nie dla idiotów" Gazeta Wyborcza, 25 lutygo 2008.
  12. ↑ Dykcjunorz polsko-ślůnski we serwiśe slunskoeka.pyrsk.com
  13. ↑ http://artur.czesak.webpark.pl/Stronica/Slask/index.html
  14. ↑ http://zakorzenianie.most.org.pl/za14/03.htm
  15. ↑ Je uůn tyż powszechńy używany na transparyntach RAŚ s napisym GŮRNY ŚLUNSK (relacyjo z IMA we Wikinews)
  16. ↑ Wyniki sznupańo "ślůnsko godka".
  17. ↑ http://www.dyktando.org/?id=ortografia
  18. ↑ Informacyje na zajće uorgańizacyje Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego
  19. ↑ Zaręba Alfred, Szkice z dialektologii śląskiej; Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1988 - 504 s.: mapy, 1 portr.
  20. ↑ Uo zaliczańu gwar ślůnskich do polskij godki, uob. B. Wyderka, O wielojęzyczności Śląska, "Indeks. Pismo Uniwersytetu Opolskiego" 2004 nr 55-56.
  21. ↑ http://slunskoeka.pyrsk.com/farby.html
  22. ↑ katowice.naszemiasto.pl
  23. ↑ SIL International, Documentation for ISO 639 identifier: szl.

Uobejzdrzij tyż

Linki zewnyntrzne

Słowjańske godki
Wschodńe starowschodńosłowjańsko † | ruteńsko † (bjołorusko, polesko, ruśińsko, ůkrajińsko) | rusko
Zachodńe czesko | dolnosorbsko | gůrnosorbsko | kaszubsko | knaan † | morawsko | polsko | połabsko † | słowacko | słowińsko | ślůnsko
Połedńowe bůłgarsko | cerkewnosłowjańsko | macedůńsko | serbsko-chorwacko † (bośńacko, chorwacko, Hradsko, czornogůrsko, serbsko) | słoweńsko, prekmursko | staro-cerkewno-słowjańsko †
Inksze protosłowjańsko † | mjyndzysłowjańsko | slovio
† martwe
Zdrzōdło "https://szl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ślůnsko_godka&oldid=223992"