Pōdź kaj inhalt

Prudnik

Ze Wikipedia
(Pōnkniyntŏ ze Prudńik)
 Ślabikŏrzowe abecadło
Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim.
Prudnik
Prōmnik

Stare Miasto we Prudniku
Wapyn {{{dopołniŏcz}}}
Fana Prudnika
Wapyn Prudnika Fana Prudnika
Geografijŏ
Krŏj  Polska
Historycznŏ krajina  Gōrny Ślōnsk
Wojewōdztwo ôpolske
Krys prudnicki
Gmin Prudnik
Wysokość 265 m n.p.m.
Spōłrzyndne 50°19′17,72″N 17°34′49,80″E/50,321589 17,580500
Mapa
Społeczyństwo
Nastōnie 1255
Prziwileje miasta 1279
Wielość pōmiyszkiwŏczōw 21 170 (2018)
Tyngość zaludniyniŏ 1033 ôs./km²
Skłŏd nacyjny Polŏki, Niymce, Ślōnzŏki
Administracyjŏ
Wiyrchnia 20,5 km²
Byrger Grzegorz Zawiślak (2024)
Adresa amtu
miasta 		ul. Kościuszki 3
48-200 Prudnik
Kerōnkowŏ nōmera (+48) 77
Pocztowy kod 48-200
Ôznaczynie aut OPR
Transzport
Drōgi krŏjowe
Drōgi wojewōdzke
Galeryjŏ we Wikimedia Commons
Internetowŏ zajta

Prudnik, abo tyż Prōmnik[1] (łac. Prudnicium, miym. Neustadt in Oberschlesien, śl-miym. Neustoadt, czes. Prudník) to je miasto we Gōrnym Ślōnsku, we połedniowo-zachodnij Polsce, we ôpolskim wojewōdztwie, siydziba władz prudnickigo krysu i gminu Prudnik, stolica Ojroregiōnu Pradziŏd. Położōne we Postrzodkowyj Ojropie, na granicy Ślōnskij Niziny a Ôpawskich Gōr, nad rzykami Prudnik a Złoty Potok. Dŏwnij nojsrogsze miasto Gōrnego Ślōnska.

Podle danych na 30 czyrwnia 2018 miasto miało 21 170 pōmiyszkiwŏczōw[2], co przi wiyrchni 20,50 km² dŏwŏ tyngość zaludniyniŏ 1033 ôs./km².

Geografijŏ

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Miasto leży we połedniowo-zachodnij tajli Gōrnego Ślōnska, we Ôpolskim Ślōnsku, przi granicy ze historycznym Dolnym Ślōnskym (ôd zŏchodu) a Ôpawskim Ślōnskym (ôd połedniŏ), na przestrzyństwie dwōch fizjograficznych mezoregionōw: pōłnocnŏ tajla na Ślōnskij Nizinie, a połedniowŏ tajla na Ôpawskich Gōrach (Sudety). Prudnik zajmuje pŏrã bergōw (Czyżyk, Kaplicznŏ Gōra, Koziŏ Gōra, Ôkopowŏ, Szubiynicznŏ Gōra, Świyntŏ Gōra, Wrōblik), na połedniu ôpiyrŏ sie ô piyrsze zalesiōne stoki, przinŏleżōnce już do Landszaftowego Parku Ôpawskich Gōr[3]. We Prudniku a ôkolicy gŏdŏ sie we prudnickim dialekcie ślōnskij gŏdki. Bez administracyjne granice miasta przepływajōm rzyki Prudnik (lewy dopływ Ôsobłogi) a Złoty Potok, potoki Lubrzanka, Trzebinka a Graniczny Potok[4]. Kole 5,5 km na połednie ôd miasta przebiygŏ polsko-czeskŏ granica. Prudnik położōny je na wysokości kol. 265 m n.p.m. Nojwyżyj położōny pōnkt w mieście je na wysokości 403 m n.p.m., a nojniższy 238 m n.p.m[5].

Klimat

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Strzedniŏ tymperatura i ôpady dla Prudnika
Miesiōnc Sty Lut Mar Kwi Mŏj Czy Lip Siy Wrz Paź Lis Gru Rocznŏ
Strzednie tymperatury we dziyń [°C] 0.7 2.4 7.1 13.4 17.7 20.8 22.9 22.9 18.1 12.8 7.5 2.5 12,4
Strzednie dobowe tymperatury [°C] -1.7 0.6 3.2 8.8 13.5 16.9 18.9 18.7 14.2 9.5 5 0.2 9
Strzednie tymperatury we nocach [°C] -4.4 -3.7 -0.7 3.9 8.7 12.3 14.3 14.1 10.3 6.3 2.6 -2.2 5,1
Ôpady [mm] 53 46 62 69 99 114 133 99 87 58 56 54 77,5
Wilgłość [%] 83 81 76 69 71 71 71 70 74 79 83 82 75,8
Zdrzōdło: [6] 2021-02-15

Tajlōng

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Tajlami miasta sōm:

W mieście sōm tyż ôsiedla:

Historyjŏ

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Szkryfōnek prudnickigo zōmku ôd W. Schreibera we 1260 roku
Szkryfōnek zōmku we Prudniku ôd Friedricha Bernharda Wernera we 18. stoleciu
Panorama Prudnika ze 19. stoleciŏ
Niymiecke wojsko na Rynku we Prudniku
Prudnicki Rynek po wojnie
Antykōmunistycznŏ dymōnstracyjŏ we Prudniku (13 grudnia 1981)

Teryn, na kerym powstoł Prudnik bōł na styku plymiynia Golynszyc ze Ôpolanami[7]. Przedlokacyjny zidlōng na terynie terŏźnego miasta nosiył miano Polskŏ Dziedzina (Polnisch Dorf)[8]. Założycielym miasta bōł nojwyższy marszałek Krōlestwa Czech a namiestnik Styryje – czeski wielmoża Vok I. z Rožmberka. We latach 1255–1259 założōł ôn we ôkolicy terŏźnego Prudnika pŏrã dziedzin, a we zakolu rzyki Prudnik – gotycki zōmek, co kōntrolowoł ruch na handlowyj sztrece ze Nysy do Ôpawy[9]. Prudnik bōł nojdalij wysuniyntym na pōłnoc bastiōnym ôd Krōlestwa Czech[10].

Miano Prudnik je utworzōne ôd rzeczownika prōnd (prōnd rzyczny, strōmiyń, przepływ, wartkość – po czesku proud) a ôznaczŏ, podanie jak pobliskŏ Prynżyna, rzykã ô wartkim bystrzinu, niyskorzij tyż zidlōng leżōncy nad tōm rzykōm.

Synek ôd Voka, Jindřich I. z Rožmberka kole 1279 roku dostoł dlŏ Prudnika prziwileje miasta na magdeburskim prawie. Miasto do 1337 roku bōło we granicach Morawy. We styczniu 1337 roku czeski krōl Jōn Luksymburski przedoł Prudnik za cynã 2000 grziwn princowi Bolesławowi Niymodlińskimu[11]. We 1373 roku w mieście zaczła sie epidymijŏ dżōmy. Przeżyło to ino pŏrã pōmiyszkiwŏczōw, co skryli sie we pobliskich gōrach. Po wrōcyniu do Prudnika spŏlyli wiynkszość budōnkōw i napoczli ôdbudowã miasta[12].

23 marca 1464 roku Prudnik i pobliske dziedziny bōły ôbłożone ekskōmunikōm ôd papiyża Piusa II.[13].

Po śmiyrci ôstatnigo ze Ôpolskich Piastōw, Jōna II. Dobrego, we 1532 roku miasto przeszło we reskyrowanie ôd Habsburgōw. Prudnik trefiył na 21 lŏt we rynce polskij dynastyji Wazōw (1645–1666). Niyskorzij zasik miasto przejōnli Habsburgi. Miasto bōło włŏsnościōm krōla, a stało sie prynżnym ôstrzodkym rzemiyślniczym i handlowym. Znane bōły prudnicke płōcienniki, eksportujōnce swoje produkty do Niderlandōw, a tyż garbarze. Po wrŏcłōwskim pokoju (1742), miasto społym ze cołkim Ślōnskym znŏdło sie we granicach Prus.

Po przegranych ślōnskich wojaczkach, we lutym 1779 w czasie wojaczki ô bajerskõ sukcesyje Austryjŏki przekludziyli artyleryjskõ atakã na Prudnik, skirz czego spŏlyło sie bezma cołke miasto. We ôdwecie Prusaki zniszczōły Karniōw.

We niymieckich czasach miasto nosiyło miano Neustadt, nale Ślōnzŏki durch używali miana Prudnik abo Prōmnik, a Polŏki – Prądnik. Skirz praktyk germanizacyjnych Polŏki ze Prudnika wysyłali swoje bajtle poza Ślōnsk, na dŏwne teryny Polskigo Krōlestwa, coby w pokoju mogły uczyć sie polskij gŏdki. Pisoł ô tym Filip Robota we „Gazecie Toruńskij”[14].

Z czasym Prudnik stoł sie nojsrogszym miastym Gōrnego Ślōnska[15][16]. Włŏsnościōm Prudnika bōło 11 dziedzin: Cisłowice, Dymbowiec, Dytmarōw, Jasiōna, Krziżkowice, Lubrza, Nowŏ Wieś, Pierōnkowice, Pokrziwnŏ, Skrzipiyc, Szybowice a tajla ôd Rudiczki. We 1828 miasto miało kole 4000 pōmiyszkiwŏczōw. W mieście powstoły piyrsze przyndzalnie a tkalnie wołny, lnu i hedbŏwu, a tyż założōnŏ ôd żydowskigo industryjalistã Samuela Fränkla fabryka adamaszku (do 2011 ZPB „Frotex” S.A.). Wybudowanŏ bōła tyż cegłōwnia, piwowar, młyny a fabryka ôctu. We nawiōnzaniu do nojwŏżniyjszych fachōw ôd pōmiyszkiwŏczōw miasta, Prudnik bōł mianowany „miastym ôd tkaczy i szwiecōw”[17][18].

Po piyrszyj wojnie światowyj we Prudniku powstoły dwa dynkmale ôfiarōm bojōw: jedyn na smyntŏrzu, co stoji do dzisiej, a drugi we parku, co we 1961 roku ôstoł zmiyniōny we dynkmal zabitym czōnkōm Ferajnu Polŏkōw we Niymcach. Ôd 1919 roku Prudnik przinŏleżoł do nowo utworzōnyj prowincyje Gōrny Ślōnsk. Prowincyjŏ bōła zlikwidowanŏ we 1938 roku, a 18 stycznia 1941 bōła utworzōnŏ zaś. We 1921 roku w czasie absztimōngu we Gōrnym Ślōnsku Prudnik znŏd sie poza terynym absztimōngowym, choć bōły sam polske ôrganizacyje, w tym Polskŏ Wojskowŏ Ôrganizacyjŏ Gōrnego Ślōnska, Ferajn Polŏkōw we Niymcach a Polsko-Katolicke Szkolŏrske Tŏwarzistwo[19].

W czasie drugij wojny światowyj w mieście funkcjōniyrowały ôbozy przimusowyj roboty a robocze ôddzioły wojynnych zebranych. We 1945 roku, po zajyńciu Prudnika ôd wojsk sowieckich, prziwiyziōne sam bōły przimusowe polske wysiedlyńce ze terynōw anektowanych ôd SSSR. Polŏki broły czynny udzioł we rewitalizacyji tego placu. Na poczōntku miasto nosiyło miano Prądnik. Ôficjalnŏ zmiana miana na ślōnski Prudnik stała sie 7 mŏja 1946 roku[20].

Na przełōmie mŏja a czyrwnia 1945 grupa Czechōw przibyła do Prudnika i wywiesiła czechosłowackõ fanã na rathausie. Ôgłosiyli ôni prziłōnczynie Prudnika do Czechosłowacyje. Przegōniyli ônych polske wojŏki beze strzylaniny[21].

Ôd 6 paździyrnika 1954 do 27 paździyrnika 1955 we klŏsztōrze świyntego Jozefa we Prudniku internowany bōł prymas Polski Stefan Wyszyński. W czasie pobytu we Prudniku Wyszyński zaczōn pisać pŏciyrz Jasnogórskie Śluby Narodu Polskiego[22].

Ôd 1999 roku Prudnik je siydzibōm prudnickigo krysu. We 2011 roku 10,5% miyszkańcōw krysu (6074 ôsōb) zadeklarowało przinŏleżność do ślōnskij nacyje[23].

Ludność

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Ôpis Cołkość Baby Chopy
jednotka ôsōb % ôsōb % ôsōb %
populacyjŏ 21170 100 11241 53,1 9929 46,9
tyngość zaludniyniŏ

(miyszk./km²)

1033 548 485

Wykŏz wielości miyszkańcōw Prudnika we danych latach[24][25][26][27][28][29]:

Piramida wieku miyszkańcōw

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Piramida wieku miyszkańcōw Prudnika we 2019 roku[30]:

Zabytki

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Kościōł św. Michała Archanioła
Kościōł świyntych Apostołōw Piotra a Pawła
Rathaus
Wila familije Fränkel

Podle regestu Nŏrodnego Instytutu Erbowizny na wykŏz zabytkōw wpisane sōm[31]:

Transzport

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Banhōw we Prudniku

Bez Prudnik przebiygajōm:

Prudnik posiadŏ połōnczyniŏ banowe, miyndzy inkszymi, ze: Warszawōm, Krakowym, Jelyniōm Gōrōm, Nysōm a Kandzierzinym-Kojźlym.

Kultura

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Muzeum Prudnickij Ziymie
  • Prudnicki Ôstrzodek Kultury
  • Muzeum Prudnickij Ziymie
  • Klub Piszōncych Ludzi we Prudniku
  • Kino „Diana”
  • Prudnickŏ Fotograficznŏ Grupa
  • Tyjater Bez Garderoby
  • Plastycznŏ grupa „Bo Po Co”

Kulturalne fajry

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
  • Dni Prudnika
  • Miyndzynŏrodowy Jazzowy Festiwal (Jazz Festiwal Prudnik)
  • Ślōnski Festiwal Prudnickij Ziymie miana Ludwiga van Beethovena
  • Wystŏwka Chopskich Twōrcōw i Artystycznego Rzymiosła Polsko-Czeskigo Pograniczŏ
  • Tŏrgi Gyszefciŏrstwa a Rzymiosła Inter–Regiōn „Dōm i Zygroda”

Szport

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Stadiōn we Prudniku
  • fusbal: MKS Pogoń Prudnik, MKS Sparta Prudnik, Stowarzyszenie Sportowe „Tigers” Prudnik, UKS Orlik Prudnik, LZS Dębowiec-Prudnik
  • korbbal: KS Pogoń Prudnik, MKS Smyk Prudnik
  • voleybal: SPS Prudnik
  • karate: LKS Zarzewie Prudnik
  • łucznictwo: KS Obuwnik Prudnik

Kamracke miasta

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Prudnik je skamracōny ze:

Ôsoby zwiōnzane ze Prudnikym

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Panoramy miasta

[edytuj | edytuj zdrzōdło]



Przipisy

  1. ↑ Reinhold Olesch: Der Wortschatz der polnischen Mundart von Sankt Annaberg. Wiesbaden: Kommission bei Otto Harrassowitz, 1958.
  2. ↑ GUS, Ludność. Stan i struktura oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2018 r. Stan w dniu 30 VI, stat.gov.pl, 12 października 2018 [dostymp 2019-04-15] (polski).
  3. ↑ Prudnik, www.mimuw.edu.pl [dostymp 2021-02-19].
  4. ↑ Geo-System, Prudnik – System Informacji Przestrzennej – e-mapa.net, prudnik.e-mapa.net [dostymp 2021-02-19] (polski).
  5. ↑ Andrzej Dereń, Prudnik ma nowy plan miasta, 20 czerwca 2018 [dostymp 2021-02-19] (polski).
  6. ↑ climatebase.ru (pol.). [dostymp 2021-02-16].
  7. ↑ Fryderyk Kremser, Góry Opawskie, czyli okolice Biskupiej Kopy, Ôpole: Wojewódzki Ośrodek Informacji Turystycznej, 1986.
  8. ↑ Andrzej Dereń, Tygodnik Prudnicki - Najstarszy prudnicki wojownik, www.tygodnikprudnicki.pl, 4 siyrpnia 2010 [dostymp 2021-02-03].
  9. ↑ Augustin Bogislaus Weltzel: Historia miasta Prudnika na Górnym Śląsku. Opole: Wydawnictwo MS, 2005. ISBN 83-8894-560-2.
  10. ↑ Jak Czesi założyli Prudnik, Nowa Trybuna Opolska, 23 mŏja 2013 [dostymp 2020-08-26] (polski).
  11. ↑ Miasto Prudnik. Średniowiecze, www.skladnica-gornoslaska.pl [dostymp 2020-03-06].
  12. ↑ Leszek Bobowski, Miasto w ogniu, „Tygodnik Prudnicki”, 22 września 2010 [dostymp 2019-03-07].
  13. ↑ Tadeusz Kwaśniewski, Nie zapłacili za księcia, nto.pl, 16 siyrpnia 2002 [dostymp 2021-02-19] (polski).
  14. ↑ Gminne Centrum Kultury w Białej: Filip Robota, gckbiala.pl, 21 stycznia 2015 [dostymp 2021-02-19] (polski).
  15. ↑ Akta miasta Prudnika, Archiwum Państwowe w Opolu searcharchives.pl, 1402–1945 [dostymp 2020-02-11] (polski).
  16. ↑ Antoni Weigt, Zabytki wokół nas – wykończalnia, „„Tygodnik Prudnicki””, 50 (525), 14 grudnia 2000 [dostymp 2020-02-11] (polski).
  17. ↑ Centrum Tradycji Tkackich – Muzeum Ziemi Prudnickiej, muzeumprudnik.pl [dostymp 2019-03-04].
  18. ↑ Centrum Tradycji Tkackich w Prudniku – Prudnik – Slezsko bez hranic, silesiatourism.com [dostymp 2019-03-04].
  19. ↑ Prudnik - Encyklopedia PWN - źródło wiarygodnej i rzetelnej wiedzy (pol.). encyklopedia.pwn.pl. [dostymp 2021-02-19].
  20. ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości.
  21. ↑ Andrzej Dereń, Tygodnik Prudnicki - Historia: Zdobyli Prudnik na wozie drabiniastym, www.tygodnikprudnicki.pl, 12 stycznia 2011 [dostymp 2021-02-19].
  22. ↑ Krzysztof Ogiolda, Prudnik Las. Tu odgrodzili prymasa Wyszyńskiego od świata, 6 października 2014 [dostymp 2021-02-19].
  23. ↑ Krzysztof Ogiolda, Ślązacy na Śląsku wszędzie są mniejszością, Nowa Trybuna Opolska, 31 lipca 2013 [dostymp 2021-03-14] (polski).
  24. ↑ Demografia – Wirtualny Sztetl, sztetl.org.pl [dostymp 2019-01-06].
  25. ↑ Prudnik – HKKNOS [dostymp 2019-01-06] (polski).
  26. ↑ Klimek, Renata, Identyfikacja barier przekształceń terenów poprzemysłowych w Prudniku. Przykład zakładów przemysłu bawełnianego „Frotex”, „Studia Miejskie” (nr 11), 2013, ISSN 2082-4793 [dostymp 2020-02-24] (polski).
  27. ↑ Deutsche Verwaltungsgeschichte Schlesien, Kreis Neustadt, web.archive.org, 6 września 2017 [dostymp 2019-01-06] [zarchiwizowane z adresy 2017-09-06].
  28. ↑ Rocznik statystyczny. R. 11, 1947, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1947 [dostymp 2019-03-21].
  29. ↑ LUDNOŚĆ W 1980 R. Spia treśol. x Uwagi ogólne Ludność... 4 s # 2. Ruch naturalny ludności PDF, docplayer.pl [dostymp 2019-02-22].
  30. ↑ Prudnik w liczbach [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostymp 2021-03-01] (polski).
  31. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. opolskiego, Narodowy Instytut Dziedzictwa, s. 110–113.

Necowe ôdwołania

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
p • d • e
Miasta Gōrnego Ślōnska
 Polska
 Czesko Republika
p • d • e
Mjasta uopolskigo wojewůdztwa
Mjasta na prawach krysu
Mjasta - śedźiby krysůw
Miasta - śedźiby ino gminůw
p • d • e
Gmin Prudnik
Miasto
Wsie
Inksze
place
Tajle wsi
Tajle miasta
Zdrzōdło "https://szl.wikipedia.org/w/index.php?title=Prudnik&oldid=370472"